Azərbaycan respublikasi elm və TƏHSİl naziRLİYİ baki müHƏNDİSLİk universiteti

1.2 Monitorinq sistemi tətbiqinin iqtisadi və mühit təsiri

Monitorinq üsulları bioindikasiyaya (bioindikatorlardan istifadə etməklə), əlaqə cihazlarına və təmassız uzaqdan metodlara təsnif edilə bilər. Monitorinq metodlarının seçilməsi konkret məqsədlərdən, o cümlədən elmi tədqiqat, diaqnostika, fon qiymətləndirməsi, nəzarət, proqnoz və s. Monitorinq əsas diqqəti təbii ehtiyatların vəziyyətinin və antropogen təsir amillərinin qiymətləndirilməsinə yönəldir.

Ekoloji vəziyyətin sabitləşdirilməsi üçün mühüm tədbirlərdən biri vahid dövlət ekoloji monitorinq sisteminin (EMVDS) yaradılmasıdır. EMVDS-in əsas məqsədi müxtəlif regionlar üzrə hökumət orqanlarına və maraqlı tərəflərə ekoloji vəziyyət haqqında məlumat verməkdir. O, təbiətin mühafizəsi fəaliyyətləri və ətraf mühitin təhlükəsizliyi ilə bağlı qərarların qəbulu proseslərinə dəstək olmaq məqsədi daşıyır. Ətraf mühitin monitorinqi sahəsində elmi və texniki siyasətin əlaqələndirilməsi üzrə mərkəzi qurum kimi EMVDS aşağıdakılara cavabdehdir:
Ətraf mühitin monitorinqi proqramlarının hazırlanması və əlaqələndirilməsi.
Məlumatların toplanması və emalı fəaliyyətlərini tənzimləmək və nəzarət etmək.
Məlumatların saxlanması üçün ixtisaslaşmış məlumat bankının yaradılması.
Ətraf mühit obyektlərinin, təbii ehtiyatların, ekosistemlərin və əhalinin sağlamlığının antropogen təsirlərə reaksiyası ilə bağlı qiymətləndirmələrin və proqnozların aparılması.
Ətraf mühitə dair məlumatların geniş istehlakçılar üçün əlçatanlığının təmin edilməsi.
EMVDS strukturunun mühüm komponenti təbii obyektlərdə zərərli maddələrin və insan mənşəli digər çirkləndiricilərin yaratdığı çirklənmə mənbələrinin aşkar edilməsi tədbirlərini özündə əks etdirən ekoloji-analitik nəzarətdir (EAN). EAN təbiətə təsir edən müxtəlif agentlər tərəfindən çirklənmə səviyyəsinin qiymətləndirilməsini əhatə edir. EAN-ın əhatə dairəsinə aşağıdakı obyektlər daxildir:
Hava: Atmosfer şəraitinin, təbiət qoruqlarının, şəhər və sənaye zonalarının və iş yerlərinin monitorinqi.
Sular: Səth sularının, qrunt sularının, dəniz suyunun, qar sularının, axıntıların və atmosfer yağıntılarının qiymətləndirilməsi.
Torpaqlar: Torpağın çirklənmə səviyyələrinin qiymətləndirilməsi.
Biota: Müxtəlif biosistemlərdə kimyəvi və radioaktiv çirklənmənin təhlili.
Monitorinq üsulları bioindikatorların, kontakt cihazlarının və ya təmassız uzaq məsafədən texnikanın istifadəsinə əsasən dəyişir. Monitorinqin məqsədlərinə elmi tədqiqat, diaqnostika, fon qiymətləndirməsi, nəzarət və proqnoz daxildir. Vahid dövlət ekoloji monitorinq sisteminin (EMVDS) yaradılması informasiyanın təmin edilməsi, proqramların əlaqələndirilməsi, məlumatların toplanmasının tənzimlənməsi və ekoloji məlumatlara çıxışın təmin edilməsi üçün vacibdir. EMVDS çərçivəsində ekoloji-analitik nəzarət (EAN) çirklənmə mənbələrinin aşkarlanmasına və hava, su, torpaq və biotada çirklənmə səviyyələrinin qiymətləndirilməsinə yönəlib. Nəzarət olunan parametrin müəyyən edilməsi üçün istifadə olunan metoda əsasən, ekoloji-analitik nəzarəti (EAN) dörd növə bölmək olar: alət, cihaz-laboratoriya, göstərici və hesablama. Çirklənmə səviyyələrinin ölçülməsi və təhlili həm arbitraj, həm də ekspress üsullardan istifadə etməklə aparılır. Arbitraj üsulları dəqiq və uzunmüddətli ölçmələri əhatə edir, ekspress analiz metodları isə ətraf mühitin vəziyyətinin gündəlik qiymətləndirilməsi və çirklənmə mənbəyinə operativ nəzarət üçün istifadə olunur.
EAN sistemi müxtəlif müşahidə məntəqələri və qurğuları, o cümlədən stasionar idarəetmə məntəqələri, mobil laboratoriyalar, avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri və cihazları, analitik laboratoriyalar və ya mərkəzlər vasitəsilə fəaliyyət göstərir. Xüsusilə sənaye şəhərlərində atmosfer havasının çirklənməsinin monitorinqi üçün üç növ müşahidə məntəqəsindən istifadə olunur:
Stasionar stansiyalar: Bu stansiyalar çirkləndirici konsentrasiyaların davamlı monitorinqi, müntəzəm hava nümunələrinin götürülməsi və sonrakı analizlərin aparılması üçün yaradılmışdır. Onlar zamanla çirklənmə səviyyələrinin ardıcıl rekordunu təqdim edirlər.
Marşrut müşahidələri: Bu növ müşahidə müəyyən yerlərdə havanın keyfiyyəti haqqında məlumat toplamaq üçün əvvəlcədən müəyyən edilmiş marşrutlar üzrə səyahət etməyi nəzərdə tutur.
Səyyar müşahidələr: Səyyar müşahidələr müvafiq monitorinq alətləri ilə təchiz edilmiş xüsusi avtomobillərdən istifadə etməklə aparılır. Bu müşahidələr çox vaxt xüsusi hadisələrə və ya narahatlıqlara cavab olaraq, çirklənmə mənbələrinin şübhəli olduğu və ya məlum olduğu ərazilərə yönəldilir.
EAN müxtəlif növ müşahidə məntəqələri və qurğularını, o cümlədən davamlı monitorinq üçün stasionar stansiyaları, mobil nəqliyyat vasitələri ilə marşrut müşahidələrini və xüsusi şəraitdə aparılan səyyar müşahidələri əhatə edir. Nəzarət olunan parametrləri müəyyən etmək və qiymətləndirmək üçün alətə əsaslanan, alət-laboratoriyaya, göstəriciyə əsaslanan və hesablanmış metodlar kimi müxtəlif üsullardan istifadə olunur. Həm arbitraj, həm də ekspress analiz üsulları müvafiq olaraq uzunmüddətli dəqiqlik və ya gündəlik əməliyyat nəzarəti üçün çirklənmə səviyyələrini ölçmək və təhlil etmək üçün istifadə olunur.