qəhrəmanlar - uşaqlıqdan və həmişəlik oğlanın təsəvvürünə hakim
olan - Moisey, “ilk qanunverici”, psalmalann yaradıcısı - David,
xüsusilə müdrik-çar, ənənəyə görə ölməz şah əsər - Nəğmələr
Nəğməsi yaradıcısı
Solomon. Təhsil almağa dörd yaşından
başlamışdır. Böyük qardaşı onun əlindən tutaraq idiş və qədim
yəhudi dilində ibadət, həmçinin Bibliya rəvayətləri öyrədən müəllim
- rebenin yanma aparmışdır. İlk başlanğıcdan oğlan özünü
qabilliyyətli, əməksevər şagird kimi göstərmişdir. Professor Kramer
xatırlayır ki, artıq səkkiz yaşında “mən oxumağı və tərcümə etməyi,
Bibliyadan böyük parçalan, hətta ona şərhləri əzbərdən bilirdim” .
Onun fıloloji təhsili, gələcək yaradıcılığa ilkin peşəkar hazırlığı belə
başlamışdır. Ancaq o zaman nə onun özünün, nə də doğmalarının bu
barədə təsəvvürləri belə yox idi.
1905-ci ildə yəhudi talanlanndan qorxan ailə Rusiyanı tərk
edərək Amerikaya köçür. Onlar Filadelfıyada məskən salırlar.
Burada Kramerin atası Talmuddan dərs deməyə davam edir, gəlmə
yəhudi uşaqlanm öyrədir. O, kiçik oğlunun təhsilinə diqqətlə yanaşır.
Sonrakı illər Kramer qədim yəhudi qrammatikası və tarixi sahəsində
biliklərini xeyli dərinləşdirir. Larin Amerikaya çatan kimi o, ingilis
məktəbinə daxil olur və doqquz yaşlı oğlanın ingilis dilli əhatəyə
girişi, yeni mədəniyyətlə tanışlığı başlayır. Elə onda da Simxa adı
amerikanlı qulağında daha yaxşı səslənən Semə, Semuelə çevrilir.
Demək olar ki, bütün qədim şərq mədəniyyətləri çoxdilli
yaxud ikidilli qaydada meydana gəlmişdir. Şumerdə eramızdan əvvəl
111 minillikdə şimalda - xurrit və akkad, cənubda - amorey, akkad
(şumer dili yaddan çıxmamış, məktəblərdə öyrənilir) dilləri, Kiçik
Asiyada - xatt, hindavropa. xett, xurrit, birinci minillikdə - luviy
başqa bir çox dillərlə yanaşı mövcud olmuşdur. Uzaq qədim dövrlə
əlaqədar tərcüməçilərə ehtiyac duyulurdu, ancaq hər bir adam az da
olsa minimum iki dildə danışırdı. İlkin yaş mərhələsində iki dil
uşaqda fıloloji
düşüncə tərbiyə
edir,
onun dünyagörüşünü
genişləndirir, yaddaşını inkişaf etdirir, uşaq ağlını daha çevik,
düşüncəli edir. Və yad mədəniyyətə hörmət öyrədir. Əlbəttə,
uşaqlıqdan müxtəlif dillərin ənənələrinə bələd olan adama çoxüzlü
6
qədim şərq mədəniyyətinə daxil olmaq, onu mənimsəmək daha
asandır.
Öz təhsilini davam etdirmək qərarına gələn Kramer ibtidai
məktəblər üçün müəllim hazırlayan Filadelfiya Pedaqoji məktəbinə
daxil olur. Elə bu vaxt onun fəlsəfə və ədəbiyyata ciddi marağı
başlayır. O özünü yazmaqda sınayır, ancaq tezliklə qərara gəlir ki,
ədəbi talantı yoxdur və başqa məşğuliyyət tapmalıdır. Özünə qarşı
son dərəcə tələbkar və həmişə özünə tənqidi yanaşan Kramer qeyd
edir
ki,
məhz
bu
illərin
axtarışları
ona
öz
imkanlarını
qiymətləndirməyə imkan yaratmışdır. Bununla belə, o, otuz yaşına
çatırdı. Kramer başa düşməyə başlayır ki, artıq hazır ixtisas sahibidir.
Bu, onun fıloloji hazırlığına uyğun gələn qədim yəhudi dilini bilməsi
idi. Onu təkmilləşdirmək, özünün kebraist təhsilini başa çatdırmaq
məqsədilə o, Filadelfıyada qədim şərq dilləri tədris olunan xüsusi
kollecə daxil olur və birinci dərəcəli mütəxəssislərin yanma düşür.
Misirşünaslıq onun diqqətini çox cəlb edir. İki il onunla ciddi məşğul
olur, eyni zamanda özünün kebraistika üzrə biliyini dərinləşdirir.
Nəhayət o, mixi fənləri üzərində dayanır. Kramer Pensilvan
universiteti Şərq şöbəsinin aspiranturasına daxil olur. O zaman
universitetdə qədim şərq mədəniyyətinin gözəl biliciləri Georq
Barton, Alan Montqomeri kimi alimlər çalışırdı. Kramer o vaxt çox
gənc, tez bir zamanda Bibliyaşünaslıq, mixi yazılı ədəbiyyat,
arxeologiya sahəsində görkəmli mütəxəssis olan Efraim Şpeyzerlə
işə başlayır
Doktorluq
(bizim
namizədlik) dissertasiyasının
mövzusunu seçməkdə də ona Şpeyzer kömək etmişidr. Kramer
Şimali
İrakda təzə müəyyən edilmiş xurrit yaşayış yerinin
Nuzisindən mixiyazılı lövhəciklərin arxivi üzərində işə başlayır
Ancaq mətnlər akkad (semit) dilində yazılmışdı. Kramer öz
tədqiqatını felə həsr edir. O, dissertasiyasını 1930-cu ildə tamamlayır
və 1931-ci ildə çap etdirir.
Elə bu illərdə onun Kişik və Ön Asiya ilə tanışlığı başlayır.
İstanbula, Bağdada səfərlər. Asiya və Avropa muzeylərində
mixiyazılı lövhəciklərin kolleksiyaları ilə tanışlıq. Şərqdə arxeoloji
ekspedisiyalarda iştirak, şumer Noyun, Ziusuduranın doğulduqları
7
qədim Şurrupak şəhərində təzəcə tapılmış mətnlərin oxunmasına
cəhdlər.
Kramer, şumeroloq, Şumer ədəbiyyatı yönümündə özünün
son seçimini edənə qədər beş il müddətinə assiroloq işləmişdir.
Assirologiyamn bir sahəsi olaraq şumerologiya müstəqil fənn
kimi iyirminci əsrin 20-30-cu illərində ayrılmışdır. Kramer, onun
yaradıcıları, görkəmli alimlər Fransua Türo-Danjeni və Anton
Daymeli yüksək qiymətləndirir, Çikaqoda Şərq İnstitutunda işləməyə
başlayarkən, Assiriya lüğəti üzərində aparılan işdə iştirak edərkən
onu şumerologiyaya gətirən öz müəllimləri Amo Pyebei və Edvard
Kyeranm adlarım böyük hörmətlə çəkir.
1923-cü ildə Edvard Kyera mixiyazılı mətnlərin ən iri
külliyatlarından biri saxlanılan İstanbul muzeyində mətnlərin
surətlərini çıxarmışdır. Sonralar Kramer də uzun illər bu işlə məşğul
olmuş - qədim Şumer şəhəri Nippurda qazıntılar zamanı tapılmış 50
böyük ədəbi kompozisiyanın surətini çıxarmışdır.
1923-1927-ci illər ərzində Kyera 270 mixiyazılı lövhəciyin və
ədəbi mətn fraqmentlərinin gözəl surətlərini çıxarmışdır. Bütün
dünya alimləri indiyə qədər onlardan istifadə edirlər. O, həmçinin
şumer işarələrinin birinci lüğəti üzərində çalışmışdır Kyeranm
“Onlar palçıq üzərində yazırdılar” adlı populyar kitabı işıq üzü
görəndən 50 il sonra 1984-cü ildə rus dilində nəşr edilmişdi. Bu
istedadlı, böyük gələcək vəd edən alimin işini vaxtsız ölüm yarımçıq
qoydu Kramer bələ kifayət qədər təcrübəyə və adətlərə malik
olmamışdan öz həmkarının və müəlliminin işini davam etdirmişdir
Artıq 1934-cü ildə Kyeranm üzərində çalışdığı mixiyazılı Şunıeı
ədəbi mətnlərinin iki cildini çapa hazırlamışdır.
Kramer özünün i!k məqalələri
“ İlahə İnannamn enməsi
haqqında rəvayəf’i 1937-ci ildə, “Gilqavnış və Xuluppu ağacı
haqqında hekayə”ni isə 1938-ci ildə dərc etdirmişdir. Həmin vaxtdan
əlli il ərzində o, fasiləsiz çap olunur Kramer bu müddət ərzində 200-
dən çox əsər yazmışdır, onlardan 27-si monoqrafiyadır. Bunlardan
başqa, bir sıra işlər nəşriyyatlarda çap növbəsi gözləyir, başqaları
haqqında artıq elan verilmiş, digərləri çapa hazırlanır.
8
Lakin ən hərarətli minnətdarlıq sözləri ilə Ario Pyebelə
müraciət olunur. Kramer vurğulayır ki, Şumer dilini öyrənməkdə
məhz ona borcludur. Ario Pyebei Şumer qrammatikası üzrə özünün
məşhur fundamental əsərini nəşr etdirmişdir. Bu əsər şumer dili
tarixinin bütün dövrlərində şumer yazılarının son dərəcə diqqətlə
öyrənilməsi əsasında yaranmış və uzun illər mütəxəssislərin bilik
mənbəyi olmuşdur. Əslən alman olan Pyebei Şumer abidələrini çap
etdirdiyi
Çikaqo
Şərq
institutunda
möhkəmlənənə
qədər
Almaniyanın və Amerikanın universitetlərində çalışmışdır. Şagirdin
böyük müəllimə heyranlığı tədricən dostluğa çevrilir. Ancaq bu
dostluq ağır sınaqlara məruz qalmışdır. Almaniyada faşistlər
hakimiyyətə gələndə və sonralar ikinci Dünya müharibəsi illərində
Pyebelli millətçilik, hətta profaşist əhval-ruhiyyəsi ağuşuna almışdır.
Bu əhval-ruhiyyənin nə qədər dərin olduğunu və səbəbini demək
çətindir: vətəndən ayrı düşməsi və heç olmasa onun taleyinə şərik
olnıaqmı, qədim dövrə başı qarışdığından reallığı başa düşməməsimi,
həqiqətdə düzgün mövqe seçə bilməməsimi..., kim bilir. Kramerin
özü onların həyatının bu dövrünü dərin təəssüf hissi ilə təsvir edir:
“...biz bir-birimizlə danışmır
və salamlaşmırdıq, üz-üzə gələndə
yana
baxıb
səssiz-səmirsiz
yan
keçirdik...”
İkinci
Dünya
müharibəsindən sonra onların münasibətləri bərpa olunur. Müəyyən
səbəb olmasa, bəlkə də, heç bunu yada salmaq lazım gəlməzdi. 1956-
cı ildə Kramerin “Şumer lövhəciklərindən” kitabının birinci variantı
çapdan çıxanda titul vərəqində belə bir ithaf var idi: ’’Şumerologiya
metodunun ustasına, müəllimimə və həmkarıma”. 1957-ci ildə
Pyebei ölməmişdən qabaq özünün “ari olmayan” şagirdinin
alicənablığını qiymətləndirə bilmişdi Sonrakı nəşrlərdə isə belə
yazılırdı “Müəllimin xatirəsinə...”
Ömrünü qədim dövrün öyrənilməsinə həsr etmiş adamın
maddi vəziyyətinin normal olduğundan danışmağa dəyməz: dövlət
üçün bilavasitə real xeyir gətirməyən məşğuliyyət hörmətli və vacib
deyil, ancaq böyük xərc tələb edir, az adamı maraqlandırır; başqa
şəhərlərə və ölkələrə
ezamiyyətlər,
arxeoloji
ekspedisiyalar.
Tədqiqatçının yolu çox vaxt yarımaç, ixtisası üzrə işsiz vəziyyətdə
başlayır. Kramer özünün yaradıcı işə hüququnu təsdiq edənə, hörmət
9
Dostları ilə paylaş: |