Mübariz Yusifov
Məhəmməd ibn İsmayıl ibn Əli ət-Təbrizinin, Əbül Fazl
Mahmud ibn Əhməd ibn Məhəmməd əl-Ərdəbilinin,
Kəmaləddin əbu Nəsr Yunis ibn Mənsur ibn İbrahim əş-
Şirvaninin, əbu Zəkəriyyə Yəhya ibn Əli (Xətib Təbrizinin)
və başqalarının adlarını göstərmək olar.1
Bu dövrdə bir çox Azərbaycanlı bədii sənət ustaları da
yetişmişdi ki, onların əksəriyyəti hökmdarların sarayında ya
zıb yaradır və saray ədəbiyyatı nümunələrinin zənginləşdiril-
məsinə xidmət edirdilər.
Fars dilində yazılan ədəbi-bədii nümunələr aydırdır ki,
fars dilinin bədii üslubunu, fars poeziya incəliklərinin
zənginləşməsinə xidmət etmişdir.
XII əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycanda çox
görkəmli ədəbi-bədii sənət ustaları yetişmişdi. Onlardan
Əbülüla Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Fələki Şirvani, İzzəddin
Şirvani, Mücirəddin Beyləqani kimi sənətkarlar xüsusilə
məşhur olmuşlar. Şirvanşahlar sarayında hələ X-XI əsrlərdən
fəaliyyət göstərən şairlər məclisinə böyük istedad sahibi
Əbulüla Gəncəvi rəhbərlik edirdi. Əbülüla Gəncəvi Qətran
Təbrizinin yetişdirməsi idi. Şirvanşahlar sarayında böyük nü
fuz qazanmışdı. Əbülüla Gəncəvidən sonra şairlər məclisinə
Əfzələddin Xaqani Şirvani (1126-1199) başçılıq etmişdir.
Doğrudur, Xaqaninin bu gün əlimizdə ana dilində yazdığı heç
bir nümunə qalmamışdır, ancaq onun əsərlərində Azərbaycan
sözlərinin işlədilməsinə də təsadüf edilir. Xaqaninin bir
beytində belə deyilir:
Məra dər parsi fohşi ke quyənd
Be torki çərxeşan quyəd ki, sənsən
(Farsca mənə söyüş desələr çərxi fələk onlara türkcə
deyər ki, sənsən).
Xaqaninin divanında da çoxlu Azərbaycan sözlərinin
işlədilməsinə rast gəlmək olur. Bunlara aid su, tanrı, vuşaq
1 Azərbaycan tarixi. Ш-ХШ əsrin I rübü. II cild. Bakı, «Elm», 2007, s. 517-524.
26
Nizamidə azərbaycançılıq
V -
(uşaq), çuxa, qunduz, xatun, sürmə, qara qız, dağ, xan və b.
nümunələri misal göstərmək olar.1
Xaqaninin «Həbsiyyə» adlı qəsidələr silsiləsində,
«Töhfətül-İraqeyn» (İki İraqın töhfəsi) məsnəvisində və
«Mədain xərabələri» əsərlərində fəlsəfi fikirlərin təcəssümü
əsas yer tutur.
Şirvanşah III Mənuçöhrün sarayındakı şairlərdən biri də
Əbu Nazim Məhəmməd Fələki Şirvani (1107-1147) ol
muşdur. Onun bədii yaradıcılığı ilə yanaşı «Ehkamun nücum»
(«Ulduzlara dair mühakimələr») adlı elmi əsərinin olduğu ba
rədə də məlumatlar vardır.
Nizami dövrünün nüfuzlu nümayəndələrindən biri də
Məhsəti Gəncəvidir. O, 1089-cu ildə Gəncədə doğulmuş,
1182-83-cü illərdə öldüyü təxmin edilir. Yaradıcılığı əsas
etibarı ilə qəzəl janrına aiddir. Azərbaycanın farsdilli
poeziyasının «qızıl əsri» kimi tarixlərə düşmüş, dövrünün
görkəmli nümayəndələrindən biri də Mücirəddin Beyləqani
olmuşdur. Onun doğulduğu il haqqında dəqiq məlumat yox
dur. 1190-cı ildə Təbrizdə öldüyü təxmin edilir.
Dövrün tanınmış şairlərindən biri də Qivami Mütərrizi
Gəncəvidir. Doğulduğu tarix dəqiq məlum deyil. 1190-cı ildə
vəfat etdiyi barədə məlumatlar vardır. Mənbələrdə Nizaminin
əmisi oğlu və ya qardaşı olduğu göstərilir.
Bu qısa xülasələrdən aydın olur ki, Nizami mühiti siyasi
cəhətdən Azərbaycanın bütövlüyünün, stabil dövlətçilik quru
munun formalaşmadığı, milli şüurun oyanmasına təsir
göstərən amillərin mövcud olmadığı bir mərhələyə aid idi. El
mi əsərlər ərəb elminə xidmət edirdi, ədəbi-bədii nümunələr
isə fars ədəbiyyatının zənginləşdirilməsinə yönəldilmişdi.
Doğrudur, o zaman fars dili şeir-sənət dili kimi öz
hüdudlarından daha geniş bir areala hakim kəsilmişdi. Ərəb
dili isə dini ehkamların təbliğindən daha artıq ərəb siyasi-
ideoloji dünyagörüşünün yayılmasına xidmət edirdi. Bu bir
həqiqətdir ki, öz zamanında ərəblər başqa xalqlar kimi islamı
1 Azərbaycan tarixi. III-XIII əsrin I rübü. II cild. Bakı, «Elm», 2007, s. 533.
' %%
21
Mübariz Yusifov
Azərbaycan xalqının beyninə zor və ya xoş vasitəsi ilə
yetirmişdilər. Lakin bundan məqsəd təkcə o deyildi ki,
insanlar islamın haqq din olduğunu dərk edə bilsinlər. Burada
daha qlobal bir siyasət hökm sürürdü ki, islamlaşma ideologi
yası altında başqa xalqlar ərəblərin yaratdığı imperiyaya daxil
olsun və bu xalqlar içərisindən çıxan intellektlər ərəb
dünyasının «xidmətçilərinə» çevrilsinlər. Fars dili isə
ədəbiyyatda daha əvvəllər hökmran mövqe tuturdu. Mənbə
lərdə göstərildiyinə görə IX əsrin sonunda mərkəzi Buxara və
Səmərqənd şəhərləri olmaqla Orta Asiyada yaranan Samanil-
ər dövləti ən böyük qüdrətə çatmış və demək olar ki, tam
müstəqilliyə nail olmuşdu. Tədricən Samanilər İranın və Orta
Asiyanın bütün vilayətlərini özlərinə tabe etdilər. Samanilər
başda olmaqla İran və Orta Asiya xalqlarının ərəb
hökmranlığına qarşı apardıqları mübarizənin ən mühüm
nəticələrindən biri ərəb dilinin tədricən sıxışdınlıb aradan
çıxarılması oldu. Onun yerini «farsiye-dari» (saray fars dili)
tutdu. Bu dil Samanilər dövlətini yaradan xalqın dili idi və o,
ölkənin bütün ərazilərində rəsmi dilə çevrilmişdi. İranın və
Orta Asiyanın hər tərəfindən istedadlı alimlər, şairlər, ədiblər
Samanilər sarayına axışırdılar. Məşhur Rudəki başda olmaqla
görkəmli söz ustaları bu dövrdə dünya ədəbiyyatı xəzinəsini
zənginləşdirən bir sıra qiymətli əsərlər yaratdılar. Bu dövrdə
yaranmış əsərlər içərisində Rudəkinin lirikası, İbn Sinanın
elmi əsərləri, Firdovsinin «Şahnaməsi» böyük şöhrət
qazanmıdı. X əsrdə Samanilər hakimiyyəti süquta uğradı və
onun yerinə mənişəcə türk olan Qəznəvilər sülaləsi gəldi.
Qəznə şəhəri isə bu sülalənin yaratdığı hakimiyyətin paytaxtı
oldu. Qəznəvilər hakimiyyətə gəldikdən sonra da fars dili öz
mövqeyini itirmədi. Əksinə, qəznəvilər fars dilini qəbul
edərək onun daha da çiçəklənməsinə, bu dildə müstəqil sənət
abidələrinin qələmə alınmasına şərait yaratdılar. Qəznəvilər
dövründə fars dili öz əhatəsini genişləndirərk nəinki İran və
Orta Asiya ərazisində, həmçinin, Azərbaycanda və Kiçik
Asiyada yayılmağa və genişlənməyə başladı. Demək olmazdı
ki, türklərdə bu zaman heç bir əsər yox idi. Əlbəttə ki, milli
28
Nizamidə azorbaycançılıq
şüurun canlanmasına münbit şərait olan yerlərdə türkdilli
ədəbiyüatm da yarandığı müşahidə edilirdi. Bu cəhətdən,
Qırğızıstanda Yusif Balasaqunlunun yazdığı «Qudatqu bilik»
(«Xoşbəxtliyə aparan bilik») adlı böyük poeması buna
nümunə idi. Ancaq fars dilinin İran, Azərbaycan, Orta Asiya,
Hindistan və Kiçik Asiya kimi geniş bir arealda yayılması
müqabilində türkdilli əsərlər kölgədə qalırdı.1 Eyni zamanda,
onu da nəzərə almaq lazımdır ki, Yusif Balasaqunlu (1017-
1077) XI əsrin 70-ci illərinin əvvəlində yazdığı «Qudatqu
bilik» adlı əsərini Firdovsinin «Şahnamə»sinə cavab olaraq
yaratmışdı. Ona görə də onun adı həm də «Şahnameyi-türki»
adlandırılırdı.1
2 Görünür, farsdilli poeziyanın geniş yayıldığı bir
məqamda
türkdilli
əsərlərin
şöhrət tapmasına
zəmin
yaranmamışdı. Ancaq onu da nəzərə almaq lazımdır ki, həmin
dövrdə türk dillərinin hər hansı birində yaranmış əsərlərin
bədii dəyəri, ictimai əhəmiyyəti farsdilli ədəbiyyatdan daha
üstün sayılmalıdır. Çünki türk dillərində yaranan əsərlər
bütövlükdə ümumtürk milli şüurunun oyadılmasında və
canlandırılmasında müstəsna əhəmiyyət kəsb edə bilərdi.
Dövrün ən görkəmli şəxsiyyətlərindən biri kimi adı öz
zamanından çox-çox uzaqlara gedib çıxan Nizami də əsas
əsərlərini fars dilidə yazıb yaratmışdır. Çünki fars dilində
yazmaq, bir növ asan idi. Bu mənada ki, bu dilin bədii üslubu
zaman-zaman cilalana-cilalana gəlmişdi. Ona görə də bu dildə
poeziya daha ritmik və ahəngdar səslənirdi. Digər tərəfdən
fars dili geniş arealda yayıldığından bu dildə yazılan əsərlərə
oxunaqlıq baxımından maraq daha artıq idi. Poetik üslub bu
dili o dərəcədə cilalaya bilmişdi ki, təsvirin özündə xüsusi
«standart» ifadələr formalaşmışdı və sabit norma əmələ
gəlmişdi. Bunun sayəsində yazılan əsərlər fars dili bilənlər
üçün asan başa düşülürdü. Türk dillərində yazılan əsərlər isə
bu dillərin hər hansı birində yazılmalı idi. Başqa ərazilərdə
yaşayan türkdilli xalqların isə bu əsərlərin dilini başa
1 Bax: Rüstəm Əliyev. Nizami Gəncəvi. Bakı, «Yazıçı», 1991, s. 21-23.
2 Azərbaycan tarixi. Ш-ХШ əsrin I rübü, II cild, Bakı, «Elm», 2007, s. 526.
29