Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
294
qatilini bağışlayan Səlma, ―Maral‖da mühitin ağırlığından, ―fəlakət zindanından‖ xilas olmaq üçün, sevgilisi ilə qol-qola ucu-bucağı olmayan fəzalara uçmaq istəyən
gənc Cəmil
bəy, ―Şeyda‖da həyatdakı boşluqlardan, mənasızlıqdan bezib intihar etmək, yaxud ―uçmaq, yüksəlmək, yüksəldikcə yüksəlmək, buludlara qoşmaq‖ eşqi ilə yaşayan mühərrir Şeyda, ―Şeyx Sənan‖da həqiqət, məhəbbət naminə bütün mövcud hakim fikirləri, dini təəssübkeşliyi tapdalayan Sənan, həqiqət axtarıcısı təriqətçi Dərviş, Sənanın eşqi ilə yaşayan ərəb qızı Zəhra, insanlardan küsüb monastıra getməyə can atan Xumar, ―İblis‖də göylərə yüksəlib allahlarla haqq-hesab çəkməyə çalışan Arif, ―Uçurum‖da insanlardan qaçıb tənha həyat keçirən fəlsəfəçi Əkrəm və başqaları Cavidin əsərlərində, şübhəsiz ki, fövqəladə xarakterlər kimi verilmişdir. Lakin bu fövqəladəlik, bu surətlərin hamısında eyni dərəcədə böyüklük, əzəmət, müstəsnalıq, yüksəklik əlaməti kimi təzahür edə bilmir. Məsələn, Səlma, Sən- an, Xumar, Zəhra surətlərində bu fövqəladəlik, həqi- qətən, əzəmətli göründüyü halda, Şeyda, Cəmil, Arif və Əkrəm surətlərində əksinə, malxülya, acizlik, iradə- sizlik əlaməti olaraq meydana çıxır; bu sifətlər bir fövqəladəlik, müstəsnalıq təsiri deyil, mənasız bir qeyri- adilik, şıltaqlıq təsiri buraxır. Bunun bir səbəbi də ondadır ki, müəyyən əsərlərində (―Şeyx Sənan‖, ―Şeyda‖, ―Maral‖) Cavid öz müsbət qəhrəmanlarını fərqləndirmək, onların mənəvi gücünü qabarıq surətdə nəzərə çarpdırmaq üçün bəzən mövzunun, dramatik münaqişənin və xarakterlərin xüsusiyyətini nəzərə almadan eyni bir dramatik vasitədən — qəhrəmanları ucsuz-bucaqsız fəzalarda uçurmaq vasitəsindən eyni şəkildə istifadə etmişdir. Məsələn, yuxuda, Sənana göründüyü kimi, gənc mühərrir Şeydaya və Cəmil bəyə də ―behişti‖ mənzərələr
295
görünür. ―Şeyx Sənan‖da Şeyx Hadi Sənanı yuxuda mələklər, pərilər əhatəsində gördüyü kimi, Şeydanın mühərrir yoldaşı Rauf da həbsxanada yuxuda nurani bir zatın göydən enib, həbsxananın divarlarını uçurduğunu görür, bütün məhbuslar quş kimi qanadlanıb uçur, azadlığa çıxır, uca dağların zirvəsinə qonurlar; Şeyda isə onlardan fərqli olaraq ―uçduqca uçur, nəhayətsiz buludlarda qovuşub tamamilə gözdən itir‖. Yaxud Şeyx Sənan Xumarla buludlarda uçduğu kimi, Cəmil bəy də Humayla bərabər, qol-qola fəzalarda uçmaq, yüksəlmək istəyir. Məlumdur ki, bu yolla dramaturq müsbət qəhrəman- ları fərqləndirmək, qaldırmaq məqsədini izləyir. Lakin ―Şeyx Sənan‖da əsərin müəyyən dərəcədə əfsanəvi, nağılvarı süjetinə və hadisələrinə uyğun olaraq bu üsul nə qədər təbii görünürsə, ―Şeyda‖ və ―Maral‖da bir o qədər süni görünür; mətbəə işçilərini sinfi azadlıq uğrunda mübarizəyə çağıran gənc şair və mühərrir Şeydaya, zorakılıq və köhnə əxlaq əleyhinə çıxan gənc ziyalı Cəmil bəyə göylərə uçmaq, hər necə olursa-olsun, yaraşmır; həddini aşmış hissiyyatçılığa, xəyalpərvərliyə çevrilir. Cavidin sonrakı dramlarında (―Afət‖, ―Knyaz‖, ―Səyavuş‖, ―İblisin intiqamı‖, ―Xəyyam‖ və sair) biz artıq bu bədii vasitəni görmürük. Məsələn, əvvəlki fəsillərdə qeyd edildiyi kimi, ―Xəyyam‖da Xəyyam qeyri-adiliyi, fövqəladəliyi ilə deyil, zəmanəsinə görə ən qabaqcıl dünyagörüşünə sahib olması ilə yüksək, müs- təsna və əzəmətlidir. Səyavuş da yenə qeyri-adiliklə deyil, qəhrəmanlığı, nəcib insani sifətləri, ədalətli, insaflı olması ilə təsirli, əzəmətlidir. Yaxud Anton yenə özünün böyük azadlıq ideyaları ilə diqqətəlayiq surətdir. Cavid yalnız fövqəladə xarakterlər yaratmamışdır. Onun əsərlərində romantik, yaxud eyni zamanda realist
296
xüsusiyyətlərə malik olan xarakterlər də çoxdur. Xüsusən onun müsbət, realist surətləri diqqəti ayrıca olaraq cəlb edir. Məsələn, ―Knyaz‖da Gürcüstanda Sovet hakimiyyəti qurulması uğrunda mübarizə aparan Anton, ―İblisin intiqamı‖nda faşizmə qarşı vuruşan mərakeşli Xalid, ―Səyavuş‖da üsyançı qullara rəhbərlik edən Altay, ―Xəy- yam‖da səlcuq sultanlarının zülmünə qarşı üsyan edənlərin başçısı Yusif, ―Topal Teymur‖da Türkiyə sultanı İldırım Bayazidin təxribatçı siyasətinə qarşı çıxan qoca Şeyx Buxari, ―Afət‖də burjua-mülkədar əxlaqına qarşı çıxan köməksizləri, kimsəsizləri müdafiə edən Ərtoğrul, ―Maral‖da ailə və qadın azadlığını müdafiə edən Nadir bəy və başqaları əsasən realist xarakterlərdir. Bu surətlərdə (Anton və Ərtoğrulda olduğu kimi) müəyyən dərəcədə romantik əhvali-ruhiyyə olsa da, real düşüncə üstünlük təşkil etməkdədir. Cavidin Göyərçin (―Uçurum‖), Firəngiz (―Səyavuş‖), Dilşad və Almaz (―Topal Teymur‖), Nazlı, Humay (―Maral‖), İsmət (―Ana‖) kimi surətlərində də real cizgilər qüvvətlidir. Beləliklə də fövqəladə, romantik, sentimental xarakterlərlə yanaşı eyni zamanda realist xüsusiyyətlər daşıyan xarakterlər Cavidin əsasən romantik üslubda yazdığı dramlarına, bütün görkəmli romantiklərin əsərlərində olduğu kimi, müəyyən realist xüsusiyyətlər də gətirmişdir. Cavidin dramları içərisində dram sənəti nöqteyi- nəzərindən ən zəif əsərlər ―Peyğəmbər‖ və ―Topal Teymur‖dur. Bunun səbəbi odur ki, bu əsərlər xa- rakterlər dramı olmayıb, daha çox bioqrafik dram növünə yaxındır. Cavidin
dramları əsasən xarakterlər, ehtiraslar dramıdır. Lakin bu əsərlərdə vəziyyət dramının ünsürləri də yox deyildir. Ancaq bu ünsürlər ayrıca, çılpaq şəkildə meydana çıxmır. Bu dramlarda, demək olar ki, üstünlük Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|