Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu

 

49 

ması. B.,  10 mart 1973; “Müasirləri Xəlil Rza Ulutürk haqqında” 

kitabında. Çinar-Çap, 2004, s. 12-18). 

4.X.Rza müxtəlif  ədəbi dərnəklərdə  iştirak etmişdir. Salyan 

rayonundakı “Sosializm yolu” qəzeti redaksiyası  nəzdindəki 

poeziya dərnəyi (Mənbə: Oqtay Rzanın “Amalları yaşayacaq 

Ulutürkün” xatirə məqaləsi. Ədəbiyyat qəzeti, 15 oktyabr 1999). 

Mirzə  İbrahimovun 1948-ci ildə  təşkil etdiyi “Gənclər 

günündə” dərnəyi (Mənbə: Qabilin “Şair vüsəti” məqaləsindən. 

“İlk Allahım, son Allahım mübarizə” kitabında. B., 1999, s.79). 

Cəfər Xəndanın, Bəxtiyar Vahabzadənin dərnəkləri (Mənbə: 

Ədəbiyyat qəzeti, 26 noyabr 1949). 

5.Xəlil Rza N.Xozri, M.Araz, Qabil, S.Tahir, Ə.Əylisli, 

Ə.Kürçaylı, F.Qoca və başqaları kimi M.Qorki adına  Ədəbiyyat 

İnstitutu nəzdində  fəliyyət göstərən Ali Ədəbiyyat kurslarında 

dinləyici olmuşdur. Y.Smelyakov, V.Oqnev, M.Svetlov, Anikst, 

P.Antakolskidən mühazirələr dinləmiş, M.Şoloxov və N.Hikmətlə 

görüşmüş, Ç.Aytmatov, R.Həmzətov, Y.Yevtuşenko, B.Kuqiltinov 

tələbə dostları olmuşdur (Məndə: Bax: “Kimliyim” adlı 

avtobioqrafiası. Arxiv əlyazması. B., 10 mart, 1973; “Müasirləri 

Xəlil Rza Ulutürk haqqında” kitabında, Çinar-Çap, 2004, s.12-18). 

6.Xəlil Rza “Doktor Jivaqo” əsərinə görə V.Pasternakın SSRİ 

Ədəbiyyat Fondu üzvlüyündən çıxarılması  məqsədilə  əleyhinə 

təşkil edilmiş imzaatma komissiyasına etiraz etmişdir (Mənbə: 

“Kimliyim” adlı avtobioqrafiyası. Yenə orada). 

7.Atası, ailə üzvləri Füzuli, Raci, Dəxil, Dilsuz, Sabir, Tofiq 

Fikrət, Nəvai, Rustaveli, Əlibəy Hüseynzadə, Ziya Göyalp, Qumru, 

Yunis  İmrəni oxumuş, onların Xəlillə söhbətləri getmişdir, banlar 

şairin mənliyinə, psixologiyasına təsir etmişdir (Mənbə: 

“Kimliyim” adlı avtobioqrafiyası. Yenə orada). 

  

 

  

 

  

---

 

50 

8.Universitet illəri (1949-1954) (Mənbə: “Kimliyim” adlı 

avtobioqrafiyası. Yenə orada). 

Bütün bu deyilənlər Xəlil Rzanın fərdi “Mən”inin oyanması və 

formalaşmasını  şərtləndirmişdir.  Şairin mənlik  şüuru gücləndikcə 

onunla birlikdə məfkurəsi müəyyənləşmiş və fəaliyyəti ilə bərabər 

poeziyasında da inikas etmişdir. 

X.R.Ulutürkün  şüur və  məfkurəsinin millilik məzmununa 

dolmasının obyektiv və subyektiv səbəbləri vardır. 

Obyektiv səbəb ondan ibarətdir ki, XX əsrin 60-cı illəri 

ümumən Azərbaycan ictimai fikrində də oyanışlar dövrüdür. 

1. 60-cı illər dünya sivilizasiyasında baş verən təbəddülatla, 

Asiya, Afrika, Avropa, Latın Amerikası ölkələrindəki azadlıq 

hərəkatlarının ümummilli poeziyalara gətirdiyi bəşəri-milli 

dəyərlərlə  səciyyəvidir.  Ədəbiyyatda baş verən bədii-estetik 

keyfiyyət poeziyada lirik “Mən”i mövcud milli “Mən”ə dövrü 

ideya-məzmun və poetik xüsusiyyətləri ilə birlikdə daha çox 

genişləndirmişdi. Poetik, ritorik pafos ədəbiyyatdan, poeziyadan 

sıyrılmağa başlamış, yerini dolğunluq, yetkinlik, bədii keyfiyyət 

tutmuşdur. Azərbaycan sənətkarları sivil səviyyədən millilik: milli 

şüur, məfkurə, milli ideal, xalq taleyi, millət, ana dili, xalqçılıq, 

vətənçilik, türkçülük, vətəndaşlıq, hümanizm, beynəlmiləllik 

dəyərləri haqqında ciddi-cəhdlə düşünməyə başlamış  və milli 

özünüdərkdə türkçülük, vətənçilik, xalqçılıq, azadlıq, dövlətçilik 

ideyaları yeni bədii keyfiyyət doğurmuşdu. Xəlil Rza Ulutürk 

“Afrikanın səsini” ifadə etməklə,  əslində milli olanla bəşəri 

azadlığın “səma, günəş  və cahan boyda olan” səsini təcəssüm 

etdirmişdir. Bəşəri mövzulardan yazmaq milli şüur və  məfkurəni 

inikas üçün vasitə yox, dərk edilmiş bəşəri gerçəklik olmuşdur. 

Sənətkarın milli şüur və  məfkurəsinin doğuşu 60-cı illər 

poeziyasından başlanğıc götürmüşdür. 

  

 

 

 

---

 

51 

2. X.Rza fərdiyyəti 60-cı illər dünya ədəbi-bədii fikrindən sərf-

nəzər deyildir. Ümumən, 60-cı illər  ədəbiyyatında gedən 

təbəddülat,  

“60-cılardan” olan Okurjava, Visotski, S.Zalıgin, V.Astafyev, 

Şukşin, Tvardovski, Y.Yevtuşenko, R.Rojdestvenski (Rusiya), 

İ.Şıxlı,  İ.Hüseynov, R.Rza, Anar, Y.Səmədoğlu, Maqsud və 

Rüstəm 

İbrahim-bəyovlar, Ç.Hüseynov (Azərbaycan), 

N.Dumbadze, Ç.Əmirecibi, O.İoseliani (Gürcüstan), V.Bıkov, 

İ.Melej, A.Adamoviç, İ.Şelyagin (Belarusiya), O.Qonçar, 

P.Zaqrebelni (Ukrayna), E.Mejelaytis, İ.Avijyus, 

Y.Marıinkyaviçyus (Litva), P.Kuusberq, E.Vstemaa (Estoniya), 

Ç.Aytma-tov (Qırğızıstan) və başqalarının yaradıcılığı, fəaliyyəti 

Xəlil Rzanın milli şüuruna, milli məfkurəsinə  təsir göstərmişdi 

[315, s.66]. 

3.X.Rza Moskvada, Rusiyada dissident gənclər nəsli  ətrafında 

oxumuşdur. Lev Ozerov, Pavel Antokolski kimi müəllimləri 

olmuşdur. K.Simonovun “Novıy mir” jurnalından qovulması, 

B.Tvardovskinin təqib olunması, Boris Pasternakın SSRİ 

Ədəbiyyat Fondu üzvülüyündən çıxarılması, Soljenitsının 

dissidentliyi... “gözləri qarşısında” baş vermişdi. Xarici ölkələrin 

görkəmli yazıçıları Pablo Neruda, Romen Rollan, Nazim Hikmət 

və başqalan ilə görüşlər... Dünyanın bir çox incəsənət xadimlərinin 

çıxışları... Moskva mədəni-ədəbi mühiti... Çingiz Aytmatov, Rəsul 

Həmzətov, Yevgeni Yevtuşenko, David Kuqultinov kimi tələbə 

dostların  əhatəsi... Bütün bunlar X.Rzanın dünyagörüşünə ciddi 

təsir etmişdi. 

4.X.Rzanın mühazirələri...  İsmayıl  Şıxlının dediklərindən: “O, 

Azərbaycan sovet ədəbiyyatından dərs deyirdi. Amma nə proqramı 

vardı, nə də planı. Hansı şairin, yazıçının haqqında nə qədər, neçə 

saat mühazirə oxuyacağını unudurdu. Bu sinədəftər müəllimi  şair 

yelkəni qanadına alıb apardı. Çılğın Xəlil sevdiyi şairlərdən 

çılğınlıqla danışırdı. Öz şeirlərini Füzuliyə qatdı, Füzulini Sabirə, 

Sabiri Səməd Vurğuna... Onun bu hərəkəti gözünü 

  

---