Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu

Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 
 
72 
püterdə yoxlamaq üçün alqoritm tətbiq edək.  
 
Kök ilə şəkilçi birləşərkən onların sərhədində baş verən fonetik 
hadisələrin formal təsvirinin alqoritmi 
Əsasın sonuncu hərfini ayırmalı. II qaydaya keçməli. 
Hərfin əlamətini müəyyən etməli. III qaydaya keçməli. 
Əgər  hərf  saitdirsə,  VI  qaydaya,  samitdirsə,  V  qaydaya 
keçməli.  
Əsasın tipini yazmalı, 13-cü qaydaya keçməli.  
Sonuncu hərfi k ilə müqayisə etməli. Əyər k-dırsa, onda 9-
cu qaydaya, k deyilsə, 6-cı qaydaya keçməli.  
Sonuncu  hərfi  q  ilə  müqayisə  etməli.  Əgər  q  isə  10-cu 
qaydaya, q deyilsə, 7-ci qaydaya keçməli.  
Sonuncu  hərfi  t  ilə  müqayisə  etməli,  əgər  t  isə  11-ci 
qaydaya, deyilsə, 8-ci qaydaya keçməli. 
Kökün əlamətini yazmalı, yəni 2.5 kodunu yazmalı, 12-ci 
qaydaya keçməli.  
Kökün əlamətini yazmalı, yəni 2.2 kodunu yazmalı, 12-ci 
qaydaya keçməli.  
Kökün əlamətini yazmalı, yəni 2.3 kodunu yazmalı, 12-ci 
qaydaya keçməli.  
Kökün əlamətini yazmalı, yəni 2.4 kodunu yazmalı, 12-ci 
qaydaya keçməli.  
Kökün  əlaməti  ilə  şəkilçinin  əlamətini  toplamalı,  13-cü 
qaydaya keçməli.  
Alınan  nəticəni  verilmiş  koordinatlarla  müqayisə  etməli, 
14-cü qaydaya keçməli.  
Matrisaya müraciət etməklə koordinatları (qaydanın nöm-
rəsini) tapmalı, 15-ci qaydaya keçməli. 
Qaydalar  siyahısından  həmin  nömrəni  tapıb  müvafiq  qay-
daya əsasən kök ilə şəkilçini birləşdirməli, 16-cı qaydaya keçməli.  
Alqoritmin  işləmə  prinsipi  və  onun  blok-sxeminin  tərtibi 

---

Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 
 
73 
üzərində dayanmayacağıq.
*
 
Beləliklə, sözün sintezi prosesində kök ilə şəkilçi birləşər-
kən şəkilçilərin əsasa nəzərən mövqeyi gözlənilir, kök ilə şəkilçi 
birləşərkən onların sərhədində baş verən fonetik dəyişikliklər və 
saitlərin ahəng uyuşması hadisəsinə riayət olunur.  
1.3. Şəkilçilərin kökə nəzərən tutduqları mövqe 
Şəkilçilər əsasən iki növdür. Sözdəyişdirici və sözdüzəldi-
ci.  Tədqiqatda  yalnız  sözdəyişdirici  şəkilçilər  üzərində  dayana-
cağıq. Sözdəyişdirici şəkilçiləri kompüterə daxil etmək üçün on-
lar aşağıdakı kimi kodlaşdırılır. 
 
Kodu  
Affikslər 
Ш 
-ın-in-un-ün-nın-nin-nun-nün  
Щ 
-a-ə-ya-yə 
З 
-ı-i -u-ü -yi-yi-yu-yü 
Z 
-da-də 
X 
-dan-dən 
Ж 
-lar-lər 
RAL 
-m-ım-im -um-üm 
RAж 
-mız-miz-muz-müz-ımız-imiz-umuz-ümüz 
R+L 
-n-ın-in-un-ün 
R+ж 
-nız-niz-nuz-nüz-ınız-iniz-unuz-ünüz 
RлL 
-ı-i-u-ü-sı-si-su-sü 
Rлж 
-ları-ləri 
İAL 
-am-əm 
А ж 
-ıq-ik-uq-ük-yığ-yik-yuq-yük 
İ+L 
-san-sən 
W 
-acaq-əcək-acağ -yacaq-yəcək 
D 
-ar-ər-yar-yər 
≠ 
-mışmış-mişmiş-muşmuş-mişmiş 
                                                           
* Велиева К.А. Формальное описание синтеза азербайджанского слова. Диссер. 
на соискание к.ф.н. М., 1970.  

---

Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 
 
74 
α 
-mışdı-mişdi-muşdu-müşdü 
ИЫ 
-ıbmış-ibmiş-ubmuş-übmüş  
](x) 
-yıbmış-yibmiş-yubmuş-yübmüş 
[(x) 
-ymış -ymiş 
* 
-armış-ərmiş-(yarmış-yərmiş-yardı-yərdi-ardı-ərdi) 
- 
-ırmış-irmiş-urmuş-ürmüş -yırdı-yirdi-yurdu-yürdü 
-ırdı-irdi-urdu-ürdü 
ALЦ 
-yacağımış-yəcəyimiş-yacağdı-yəcəkdi 
Ажщ 
-acağmış-əcəymiş-yacağmış-yəcəymiş 
+L 
-ma-mə 
+ж 
-yım-yim-yum-yüm -m-ım-im-um-üm 
ЛLц 
-yaq-yək -aq-ək -q 
ИF 
-san-sən -yın-yin-yun-yün -ın-in-un-ün 
Й 
-ınız-iniz-unuz-ünüz-yınız-yiniz-yunuz-yünüz 
-sın-sin-sun-sün -dır-dir-dur-dür -ydı-ydi -maq-mək 
-mağ-məy 
R 
-kı-ki-ku-kü 
Ф 
-dırt-dirt-durt-dürt 
J 
-am-əm -san-sən -ıq-uk-ük -yıq-yik-yuq-yük-yum 
-yam-yəm 
I 
-sınız-siniz-sunuz-sünüz -dır-dir-dur-dür 
K 
-dırlar-dirlər-durlar-dürlər  
U 
-ya-yə -a-ə 
G 
-malı-məli 
E 
-sa-sə 
-yacağımız-yəcəyimiz-yacaqları-yəcəkləri 
-yacağım-yacağın-yəcəyim-yacağınız-yəcəyiniz 
-acağım-əcəyim-acağın-əcəyin-acağı-əcəyi-acaqları 
-əcəkləri 
N 
-dığları-dikləri-dukları-dükləri-düyüm-düyün-düyü 
-düyümüz-düğünüz-düyünüz-düğüm 
= 
-an-ən-yan-yən -malı-məlı 
/ 
-ası-asi / -yası-yəsi 

---

Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 
 
75 
F 
-yarkən-yərkən-yırkən-yirkən-yurkən-yürkən  
ы 
-mışkən-mişkən-muşkən-müşkən-yandən-yəndən-
yaraq-yərək-yanda-yəndə 
B 
-arkən-ərkən-ırkən-irkən-urkən-ürkən-dıqda-dikdə-
duqda-dükdə -dıqca-diqcə-duqca-dükcə 
l 
-yınca-yincə-yunca-yüncə-madan-mədən-andan-
əndən-aran-ərək-anda-əndə -ınca-incə-unca-üncə-alı 
-əli-yalı-yəli-cak-cək-an-ən-yan-yən 
-maqda-məkdə 
-dı-di-du-dü 
-mış-miş-muş-müş -ıb-ib-ub-üb -yıb-yib-yub-yüb 
-ır-ir-ur-ür / -yır-yir-yur-yür 
I 
-ıncı-inci-uncu-üncü 
э 
-mı-mi-mu-mü 
] 
-am-əm-yam-yəm-san-sən-dır-dir-dur-dür-aq-ək-yaq 
-yək-sınız-siniz-sunuz-sünüz-dırlar-dirlər-durlar 
-dürlər 
P 
-çın-çin-uçun-üçün-uçan-uçən-çın-çin-çun-çün-can 
-cən-la-lə 
AL 
-ım-im-um-üm 
+L 
-nın-nin-nun-nün 
лL 
-sı-si-su-sü 
Аж 
-ımız-imiz-umuz-ümüz-mız-miz-muz-müz 
+ж 
-ınız-iniz-unuz-ünüz-nız-niz-nuz-nüz 
Лж 
-lar-lər-ları-lərir 
Ц 
-im-ım-um-üm-sın-sin-sun-sün-ın-in-un-ün-dır-dir 
-dur-dür-aq-ək-ınız-iniz-unuz-ünüz-sınlar-sinlər 
-sunlar-sünlər 
 
Göstərilən şəkilçilər sinfi kökə və bir-birinə nəzərən xüsu-
si mövqe tuturlar. Onların arasındakı mövqeni əyani vasitə kimi 
matrisa şəklində vermək daha əlverişlidir. Matrisa sətir və sütun-
dan  ibarətdir.  I  sətir  və  sütunda  siniflərin  kodları  qeyd  olunur. 
Onların  kəsişmə  nöqtəsində  müəyyən  rəqəm  yazılmışdır.  Əgər 

---