Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu İzahli muğam lüĞƏTİ
Yüklə 1 Mb. Pdf görüntüsü
|
İz a h lı m u ğ a m lü \ BABA TAHİR. Muğam guşəsi. “Şur” dəstgahmda, “Mayəyi-Şur” şöbəsindən sonra ifa olunur. BAGDADİ. “Rəhab” dəstgahmda “Hicaz” şöbəsindən sonra “Şahnaz”a keçmək üçün istifadə olunan guşə. BAĞLAYICI HİSSƏ. Əsərin hissələri arasında keçid məqsədi daşıyan kiçik epizod. Muğam dəstgahlarda rənglər, diringələr, bəzən də guşələr bağlayıcı hissə rolunu oynayır. BAKI MUĞAM M ƏCLİSLƏRİ. XIX əsrdə Bakı şəhərində və Bakı ətrafı kəndlərdə şair və m uğam atçıları öz ətrafına toplayan yığıncaqlar. Azərbaycan muğam sənətinin inkişafında Bakı məclislərinin böyük rolu olmuşdur. Bakıdakı böyük musiqi məclisinin rəhbəri Məşədi Məlik M ansurov (1838-1909) öz dövrünün açıq fikirli, istedadlı, mədəni şəxslərindən biri, ’’musiqiçilər ailəsinin” görkəmli nümayəndəsi olmuşdur. İçərişəhərdəki evinin böyük salonunda öz dövrünün məşhur ziyalıları, sənətkarları yığışardı. Qarabağdan, Şirvandan, İrandan gələn musiqiçilər bu evin qonağı olurdu. Bu musiqi məclislərində ifaçılıq sənəti barəsində ciddi söhbətlər aparılır, m usiqi tarixinə də xüsusi fikir verilirdi. M uğam ların tam am -dəstgah və düzgün oxunmasına xüsusi diqqət y etirilərd i. M əşədi M əlikin təşkil etdiyi m usiqi məclisi Bakı musiqiçilərinin bütöv bir nəslini yetişdirib tərbiyə etmişdi. Məşədi Məlikin oğlanları - Məşədi Süleyman və Mirzə M ansur bu ənənəni davam etdirmişlər. BAL-KƏBUTƏR (hərfi mənası: bal “qanad”, kəbutər “göyərçin”). ”Şur” və “Humayun” dəstgahlarının mayəsində hər bir musiqi cümləsini ayrılıqda tam am lam aq üçün (kadans) hər dəfə zildən bəmə doğru kvarta 10 intervalının özünəməxsus tərzdə çalınmasına (tarda iki dəfə boş ağ simin və sonra bir dəfə boş sarı simin vurulması) əsaslanır. Orta əsr Azərbaycan klassik musiqisində “ Rast” və “Rəhavi” dəstgahlarında “ Mavərənnəhr” ilə “Hicaz” şöbələri arasında ifa olunan guşə. “Çahargah” muğamının mayəsində ifa olunan instrumental epizod. BALABAN. Qədim Azərbaycan nəfəsli musiqi aləti. Fındıq, tut, qoz, yaxud ərik ağacından hazırlanır. Silindrik gövdəsi (uzunluğu 280-320 mm) üzərində 9 dəlik (8-1 ön, biri isə arxa tərəfdə) olur. Gövdəsinin baş tərəfinə qamışdan ikiqat dirçəkli yastı müştük taxılır. Buna görə el arasında balabana yastı balaban da deyilir. Müştüyün ortasındakı xərək vasitəsilə alətin kökü dəyişdirilir. Balabanın diapazonu kiçik oktavanın sol səsindən ikinci oktavanın do səsinə qədərdir. Yumşaq təsirli,həzin tembri var. Balabandan həm solo alət kimi istifadə olunur, həm də xalq çalğı alətləri ansamblları və orkestrlərində, aşıq ansambllarında müşayiətedici alət kimi o, əsasən, dəmsaz (ton əmələ gətirən) alət olaraq xüsusi yer tutur. Tanınmış balaban çalanlardan Bəhruz Zeynalovun adını çəkmək olar.
BARMAQ. Xalq musiqi ifaçılığında istifadə olunan termin. Musiqi aləti ifaçısının fərdi yaradıcılıq üslubu ilə bağlı melodik ibarə, çox kiçik, lakin bitkin instrumental epizod, improvizasiya prosesində yaradılan variant mənasını daşıyır. BAS ALƏTLƏR. Registrinə görə aşağı, bas kişi səsinə uyğun gələn alətlərin müxtəlif növləri. Orkestrdə qalın səsli alətlər - simfonik orkestrdə: faqot, tuba, kontrabas və s.; xalq çalğı alətləri orkestrində: bas tar, bas balaban və s.
BAS TAR. Tarın ən aşağı registrə malik növü: qalın, bəm səsli simli-dartımlı musiqi aləti. Bas tar quruluşuna görə tarın böyük formasıdır, mizrabı adi tar mizrabından iki dəfə böyükdür. Alətin notları bas açarında yazılır.XX əsrin 60-cı illərində musiqi kollektivlərində bas (bəm) səslərə olan ehtiyacı ödəmək üçün yaradılmışdır (Fərid Fərzəlibəyov tərəfindən). BAYATI. Xalq şeiri forması. 4 misradan ibarət xalq lirik vokal musiqi janrı. BAYATI-ƏCƏM. Muğam şöbəsi. Kiçik həcmli “Bayatı-Kürd” muğamının tərkibinə daxil olan ikinci əsas şöbə (əcəm - ərəb olmayan adama deyilir, “əcəmin bayatısı” mənasını verir). BAYATI-İSFAHAN. “Bayatı-Şiraz” dəstgahının əsas şöbələrindən biri. BAYATI-KÜRD. “ Bayatı-Şiraz”, “Dəşti” muğamlarında, eləcə də müstəqil oxunan muğam. 11 İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti BAYATI-RACE. Klassik musiqidə “Şur” məqamında olan və “Şur” dəst- gahı tərkibində sayılan “Əfşarı (Ovşarı)”nm guşələrindən biri. BAYATI-ŞİRAZ MƏQAMI. Azərbaycan musiqisində yeddi əsas məqamdan biri (Ü.Hacıbəyli). Quruluşu 1-1-1/2 ton formullu iki tetraxordun k.3 intervalı məsafəsində birləşməsindən ibarətdir; səssırası 9 pilləlidir, IV pillə mayə (tonika) pilləsidir. Məqamın səssırasının II, IV, VI, VIII pillələri istinad-dayaq pilləsi kimi “Bayatı-Şiraz” muğamının şöbələrinin əsasını təşkil edir; bu məqamda qurulan musiqi nümunələri həmin pillələrə əsaslanır (do “Bayatı-Şiraz” məqamının səssırası). BAYATI-QACAR. “Dügah”, “Şur” muğamının tərkibində olan əsas şöbə lərdən biri. BAYATI-ŞİRAZ MUĞAMI. Azərbaycan muğam dəstgahlarmdan biri. Məcmusu: “Bərdaşt”, “Nişibi-fəraz”, “Bayatı-Şiraz” (“Əbülçəp” guşə), “Bayatı-İsfahan”, “Zil Bayatı-Şiraz”, “Xavəran”, “Üzzal”, “Dilrüba” və “Bayatı-Şiraz”a ayaq kimi şöbə və guşələrdən ibarətdir. Bu muğam dəstgah “sol” “Bayatı-Şiraz” məqam kökündə (tonallığında) ifa olunur. “Bayatı-Şiraz” muğamı öz gözəl, axıcı melodikasına və dərin təsir qüvvəsinə görə musiqiçilər tərəfindən çox zaman “ərusi-musiqi” (“musiqinin gəlini”) adlandırılır. Ü.Hacıbəyli “Bayatı-Şiraz”ı emosional baxımdan qəmli əhvali-ruhiyyə daşıyan muğam kimi xarakterizə etmişdir. B.Mansurov “Bayatı-Şiraz” muğamının müstəqil muğam kimi yalnız XIX əsrin axırlarından mövcud olduğunu və əvvəllər isə “Bayatı-İsfahan” dəstgahı kimi tanındığını söyləyir. BAYATI-ŞİRAZ MUĞAMININ NOT YAZILARI. “Bayatı-Şiraz” muğamı nı instrum ental şəkildə N. Məmmədov tarzən Əhməd Bakıxanovun ifasından (1962), A.Əsədullayev tarzən Elxan Mirzəfərovun ifasından (2003) nota yazmışdır. Bu muğam əsasında bəstəkarlar müxtəlif janrlı əsərlər, o cümlədən Süleyman Ələsgərov “Bayatı-Şiraz”, Fikrət Əmirov “Gülüstan-Bayatı-Şiraz” simfonik muğamlarını, Nazim Əliverdibəyov a capella (müşayiətsiz) xor üçün “Bayatı-Şiraz” kompozisiyasını və onun orqan üçün işləməsini, Polad Bülbüloğlu “Bayatı-Şiraz” simfoniyasını yaratmışdır. BAYATI-TÜRK. “Şur” dəstgahı tərkibində ’’D ügah” “Fili”, “Şikəstə”,
“C am ədəran”, “Mehdiyi zərrab i”, “R uh-ül-ərvah” kimi şöbələri birləşdirən muğam. BEYTÜS-SƏFA. Ədəbi məclis. XIX əsrin 60-cı illərində Şamaxıda şair Məhəmməd Səfanın evində yaradılmışdı; məclisin adı da bununla əlaqədardır (ərəbcədən tərcümədə Səfanın evi deməkdir). Seyid Əzim Şirvani, Mollağa Bixud, Ağababa Zühuri, Qafar Raqib, Ələkbər Qafil, Molla Mahmud Zuyi və b. şairlər məclisin fəal üzvləri idi. Məclisə Seyid Əzim Şirvani və Mollağa Bixud başçılıq edirdilər. “Beytüs-Səfa” Şuşadakı “Məclisi-üns”, “Məclisi-fəramuşan”, Bakıdakı “Məcməüş-şüəra” ilə sıx əlaqə saxlayırdı. Məclisdə ədəbiyyat, incəsənət, fəlsəfə məsələlərinə dair söhbətlər aparılır, klassiklərin əsərləri mütaliə olunur, onlarm məşhur şeirlərinə nəzirələr yazılırdı, yeni yaranan qəzəllər xanəndələr tərəfindən oxunaraq yayılırdı. BƏHR-NUR. “Rast-pəncgah” dəstgahında “Üşşaq”dan sonra, ’’Humayun” dəstgahında “Bayatı-əcəm” ilə “Şahnaz” arasında ifa olunan guşə. BƏHR. Musiqi vəzninin təşəkkül sistemi. Əgər vəzn musiqi səslərinin zaman ərzində səslənmə müddəti ilə əlaqədar olan ölçüdəki qarşılıqlı nisbəti ifadə edirsə, bəhr səslərin bu hərəkət ahəngində olan həmin bu nisbətin meyarı vəzifəsini daşıyır və ölçü normasını təsbit və tənzim etmiş olur. Musiqi səslərinin məntiqi, həm də mənalı surətdə təkrarlanması və növbələnməsi (ahəng) üçün bəhr təşəkkülünün olması zəruridir. Ən mürəkkəb, ən qarışıq və ən dolaşıq görünən vəzn müəyyən bəhr qəlibinə yerləşdirilə bilər. Sərbəst improvizasiya yolu ilə ifa olunan Azərbaycan muğamlarının bəhri həm olduqca mürəkkəb, həm də tez-tez dəyişəndir. BƏXTİYARI. “Şüştər” dəstgahında şöbə. BƏM. Aşağı registr, aşağı səs, qalın səs. BƏRBƏT (hərfi mənası: bər - sinə, döş + bət - ördək). Ən qədim Azərbaycan simli musiqi aləti. BƏRDAŞT. Dəstgahların əvvəlində müqəddimə tərzində çalman kiçik instru mental epizod və yaxud xanəndə tərəfindən təxminən 5 beytlik qəzələ oxunan muğam parçası. BƏSİT. Əruz vəznindəki bəhrlərdən biridir. BƏSTƏKAR (lat. compositor - müəllif, tərtibçi). Müəllif, musiqi əsərinin yaradıcısı. Xalq yaradıcılığında, adətən, bəstəkar və ifaçı bir simada birləşir. 13 İz a h lı m u ğ a m lü ğ ə ti Yüklə 1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|