Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Akad. Z. M. Bünyadov adına ġərqĢünaslıq Ġnstitutu

66 
 
70.
 
Əməvilərin paytaxtı Suriyanın mərkəzi DəməĢq Ģəhərində idi. 
71.
 
Ğaliyə  -  tərkibində  müĢk,  ənbər,  əzvay  və  s.  olan  çox  tünd  əcza 
maddəsi. 
72. Səid ibn Əmr əl-HərəĢi vəzifədən hicri 112-ci ildə kənar edilib. 
73.  Burada  söhbət  ġabran  qalasından  getməlidir.  Hayzan  qalası  haqqında 
bax 35-ci qeyd 93. 
74. Bab Vaq - Darbaxdır. Əl-Yəqubi (II. c. səh. 446) Bab Vaqın tikilməsini 
xəlifə Mənsurun vaxtına aid edir. 
75.  Mərvan    ibn    Məhəmməd    ibn    Mərvan    xəlifə    HiĢam    ibn 
Əbdülməlik   ibn  Mərvanın  və   Məsləmə  ibn  Əbdülməlik  ibn Mərvanın əmisi 
oğlu və gələcək xəlifə II Mərvandır (744-750). 
76. Süleyman ibn HiĢam xəlifə HiĢam ibn Əbdülməlikin oğludur. Abbasilər 
hakimiyyətə gələn vaxt öldürülüb. 
77.  Əl-Abbas  ibn  əl-Valid  705-715-ci    illərdə  xəlifə  olan  I  əl-Valid  ibn 
Əbdülməlik ibn Mərvanın oğlu idi. 
78.  Sabit  ən-Nəhraninin  izah  olunan  hadisələrdə  iĢtirakı  həqiqətə  uyğun  
deyil,  çünki    o,    hicri      104-cü    ildə  (21.VI.722-9.VI.723)  Mərc  əl-Hicara  (əl-
Cəzirə)  yanında  xəzərlər  tərəfindən  darmadağın  edilmiĢ  ərəb  ordusunun  baĢ 
komandanı idi. Bax: Ġbn əl-Əsir. VIc.,səh.l86. 
79. Ġbn Quteybəyə görə (Kitab əl-Maarif, Vüstenfeld nəĢri, Höttingen, 1850. 
səh. 185) Məsləmə xaqana rast gəlib onu öldürür və baĢını xəlifə HiĢama göndərir. 
80. Əl-Hindiyə - Ərəbistan yarımadasında kənddir. 
81. Bax: qeyd 20. 
82. Əl-Bəlazuriyə (səh.207) və əl-Qərnatiyə   (Töhfət   əl-əlbab, Q.Ferranın 
nəĢri, səh. 83) görə Məsləmə Dərbənddə 24 min suriyalı əsgər yerləĢdirdi. 
83.  Məsləmə    ibn    Əbdülməlik    valilikdən    hicri      114-cü    (3.III.732-
20.II.733) ildə kənar edilmiĢdi. 
84. Səid ibn Əmr əl-HərəĢi Azərbaycana ikinci dəfə valiliyi hicri 115-116-cı 
illərdə  edib.  Mərvan  ibn  Məhəmməd  hicri    117-ci  (735)  ildə  Azərbaycana  vali 
təyin olunandan sonra ərəb-xəzər müharibəsinin gərgin dövrü baĢlanır. 
85. Bab Allan - Osetiyaya gedən Dəryal keçididir. 
86. Hicri   119-cu (737) ildə Mərvan Dəryal keçidindən Alanların ölkəsinə 
daxil    olur  və  sonra  böyük  məsafəni    qət  edərək    əl-Beyda  və  ya  Ġtil  Ģəhərlərinə 
çatır.  Bu  Ģəhər  Volqa  çayının  qolu  Axtubanın  sahilində  idi.  Mərvan  əl-Beydanı 
737-ci ildə almıĢdı. 
87.  Saklablar  haqqında  bax:  L.N.Qumilyovun    “Drevnyaya  Rus  i  Velikaya 
step” (M., 1989) adlı əsərinə. 
88.
 
Sakaliba çayı o dövrdə Don çayına deyilirdi. 
89.
 
Əl-Bəlazuriyə görə (səh. 208) xəzər əsirləri Samurla ġabranın arasında 
olan  torpaqlarda  yerləĢdirildilər.  20  min  əsir  saklab  (burlas)  Kaxetiyada 
yerləĢdirildi. Bunlar öz müsəlman əmirlərini öldürüb qaçdılar, lakin Mərvan onlara 

---

67 
 
çatıb hamısını qılıncdan keçirdi. 
90.  Səririn  (avarların)  ərazisi  Andi  Koysu,  Avar  Koysu  və  Qara  Koysu 
çaylarının arasında yerləĢirdi. Səriri Mərvan hicri 121-ci (739) ildə zəbt edib. 
91. Əl-Bəlal qalası ola bilsin ki, Axtilin qalasıdır. 
92. Qumik (mətndə-Amik) - Sərir hökmdarının xəzinəsi saxlanılan alınmaz 
qala idi. 
93.  Həyzan  qalası  indiki  Xunzax  auludur.  Sərir  hökmdarının  qızıl  taxtı 
Həyzacda idi (bax: Ġbn əl-Əsir, IV c, səh. 245) 
94. Ġlk orta əsrlərdə muddun həcmi 1,053 litr idi. 
95.  Avarlar  qonĢuları  olan  qazi-qumuxları  tuman  adlandırırlar.  Tumanın 
Qumik ilə eyni olması mümkündür. 
96.
 
Xamzinin  Xəzərə  tökülən  Xamri  çayının  sahilində  yerləĢən  Xamri 
(Humri, Qumri) ilə eyni olması mümkündür. 
97.
 
Tanux  -  əl-Hirə  (Ġraq)  ətrafında  yaĢayan  xaçpərəst  ərəb  qəbiləsi  idi. 
Xəlifə əl-Mehdinin vaxtında (775-785) bu qəbilə Hələb ətrafına köçüb islamı qəbul 
etmiĢdi.  Sonralar  qəbilənin  bir  qismi  Lubnan  (Livan)  dağlarına  köçdü.  Məhz 
buradan ət-Tənux nisbəsini daĢıyan mərd döyüĢçülər çıxırdı. 
98.
 
Ləzgilərin  bu  adda  padĢahına  baĢqa  yazılı  mənbələrdə  rast  olunmur. 
Təbəridə onun adı Aviz ibn Ramadandır. 
99.
 
Ola bilsin ki, Bilistan Dağıstanın Qasımkənd rayonunda olan Vinistal 
(Yuxarı Stal) və Aqastal (AĢağı Stal) kəndlərinin yerində yerləĢirdi. 
100.
 
Mərvanın bu  yürüĢləri hicri 123-cü (741) ildə baĢ verib. YanlıĢ  «ən-
Nəhr» sözü əvəzinə, mənbələrə əsasən əl-Bəbr olmalıdır. 
101.
 
Əməvilər  sülaləsinin  on  birinci  xəlifəsi  II  Valid  hakimiyyətdə  743-
744-cü illərdə olub. 
102.
 
 Əməvilərin  on  ikinci  xəlifəsi  III  Yəzid  ibn  I  Valid 744-cü  ilin  cəmi 
altı ayı ərzində xəlifə olub. 
103.
 
 Əməvilər  sülaləsinin  on  üçüncü  xəlifəsi  Ġbrahim  ibn  I  Valid  744-cü 
ilin cəmi iki ayı ərzində xəlifə olub. 
104. Mərvan ibn Məhəmməd ibn Mərvan Əməvilər sülaləsinin sonuncu, on 
dördüncü  xəlifəsi  idi.  O,  132-ci  ilin  zülhiccə  ayında  (750-ci  ilin  iyulunda) 
öldürülüb. 
105.  Dəhhaq  ibn  Qeys  ƏĢ-ġeybani  -  Abbasilərin  hakimiyyətə  gəlmələri 
ərəfəsində  Ġraqda  Əməvilər əleyhinə  üsyan edən xaricilərin baĢçılarından biri  idi. 
Hicri  128-ci  ildə (3.X.745-21.IX.746)  öldürülmüĢdür.  Bax:  Ġbn  əl-Əsir,  IV  c,  səh. 
287-290. 295-296. 
106.
 
 Yunan  - orta  əsr  yaĢayıĢ  məntəqəsi (Ģəhəri) idi. Onu Bərdədən  -  «7 
fərsəx,  Beyləqandan  isə  7  fərsəx  ayırırdı»  (Yaqut  əl-Həməvi,  VIII  c.  səh.  531). 
Yunanın  yeri  hələ  müəyyən  olunmayıb.  Onun  yerini  Bərdə  ilə  Beyləqanın 
(Ağcabədi ətrafında) arasında axtarmaq lazımdır. 
107.
 
 Əbu  Müslüm  əl-Xorasani  (719-755)  Əməvilərə  qarĢı  əvvəl 

---