Azərbaycan elmlər akademiyasi şƏRQŞÜnasliq institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
cəhadiyyə», Fəzlüllah Qəzvininin «Tarixi-möcəm», HinduĢah Səncərin «Təcarübüs-sələf», Qütbəddin ġirazinin «Dürrətül-tac», Məhəmməd ibn Əbdülxaliqin «Kənzül-lüğət», Əlaəddin Ətaməlik Cüveyninin «Tarixi- CahanqoĢa», Fəzlüllah RəĢidəddinin «Cameüt-təvarix», Uluğ bəyin «Zici-Uluğ bəy», Hüseyn Vaiz KaĢifinin «RovzətüĢ-Ģühəda», Həmdullah Mustovfinin «Tarixi- qozide», Mirxandın «Rovzətüs-səfa», Qiyasəddin Xandəmirin «Xülasətül-əxbar» və «Həbibüs-siyər», DövlətĢah Səmərqəndinin «Təzkirə-tüĢ-Ģüəra» və s. Əbdi bəyin ən çox istifadə etdiyi mənbə «Kitabi-Təhmasiyyə», yaxud «Kitabi-Təhmasibiyyə» adı ilə məĢhur olan «Kitabi-dəfül-mənafat ən-ət-təfzil vəl müsavat» adlı əsərdir. Əbülməali əl-Hüseyn ibn əl-Həsənin ərəb dilində olan bu əsərini Əbdi bəy fars dilinə tərcümə etmiĢdir. Əsərlərindən sitat gətirilmiĢ, yaxud həyat və yaradıcılıqlarından bəhs olunmuĢ Ģairlərdən isə Əbülqasim Firdovsi, Sənai Qəznəvi, Xaqani ġirvani, Nizami Gəncəvi, Zəhir Fariyabi, Əmir Xosrov Dəhləvi, Əvhədi Marağeyi, Ġbn Yəmin, Salman Savəci, Hafiz ġirazi, Hilali Cığatayi, Nizam Astarabadi və baĢqalarının adlarını çəkmək olar. Bütün bunlar onu göstərir ki, Əbdi bəy əsərini yazarkən bir sıra kitabxanalardan, xüsusilə, Ərdəbildə ġeyx Səfi məqbərəsi nəzdində olan zəngin kitabxanadan, Təbriz, Qəzvin saray kitabxanalarında saxlanılan əsərlərdən və rəsmi sənədlərdən istifadə etmiĢdir. Əbdi bəy bir çox hallarda müəyyən bir məsələ, hadisə haqqında olan məlumatları bir-birilə müqayisə edir. Bəzi müəlliflərin məlumatı ilə razılaĢmır, hadisəyə, məsələyə öz münasibətini bildirir. XVI əsr hadisələrini təsvir edərkən isə o, ancaq öz müasirləri olan Ģairlərin və özünün müxtəlif hadisələrlə əlaqədar Ģerlərindən nümunələr və maddeyi- tarixləri sitat gətirmiĢdir. Maddeyi-tarixlərin əksəriyyətini Əbdi bəy özü yazmıĢ və sonrakı müəlliflər öz əsərlərində bunlardan istifadə etmiĢlər. Yeri gəlmiĢkən qeyd edək ki, Əbdi bəyin poemalarında və divanlarında olan maddeyi-tarixlərdən və müəyyən bir hadisəyə, Ģairlərin həyatına həsr etdiyi Ģerlərdən XVI əsrdən baĢlayaraq, bu günə qədər istifadə olunmuĢdur. Bu kimi əsərlərə misal olaraq Əlaüddövlə Kami Qəzvininin Əkbər Ģaha (1556-1605) ithaf etdiyi «Nəfaisul- məasir» adlı çox qiymətli təzkirəni 31 , Qazı Əhməd Quminin «Xülasətüt-təvarix» adlı tarixi əsərini 32 göstərə bilərik. ġah Ġsmayılın oğlu Sam Mirzənin vəfat tarixi və ölümünün səbəbi son illərə qədər müxtəlif Ģəkillərdə göstərilirdi. Bunu yalnız Əbdi bəyin «Təkmilətül- əxbar»da yazdığı maddeyi-tarix əsasında dəqiqləĢdirmiĢlər. 33 Qəzvindəki Səadətabad bağı və Səfərabad saray Ģəhərciyində tikilmiĢ binalar haqqında ən dəqiq məlumat «Cənnati-ədn» adlanan üçüncü «Xəmsə»də verilmiĢdir. 34 Bu kimi məziyyətlərinə görə Əbdi bəyin həm bədii irsi və həm də tarixi əsəri həmiĢə yüksək qiymətləndirilmiĢdir. Əbdi bəyi orijinal və realist bir Ģair kimi qiymətləndirən Sam Mirzə onun Ģerdə, xüsusilə məsnəvi yazmaqda böyük məharət sahibi olduğunu göstərmiĢdir. 35 Kəsrəvi Təbrizi isə «Təkmilətül-əxbar»dan bəhs edərkən iranlı tarixçilər içərisində Əbdi bəyi tanınılmamıĢ sülalələr tarixini toplamağı bacaran yeganə Ģəxs hesab etmiĢ və bu əsəri daha düzgün və daha yaxĢı əsər kimi qiymətləndirmiĢdir. 36 Əbdi bəy Səfəvi dövrünün tarixini yazarkən əsasən iki təqvimdən - qədim monqol-türk və hicri-qəməri təqvimindən istifadə etmiĢdir. Daha doğrusu, müəllif əvvəlcə monqol-türk təqviminin illərini (siçan-donuz) vermiĢ, sonra isə həmin ilə müvafiq olan hicri-qəməri təqviminin ilini göstərmiĢdir. Məlum olduğu kimi, monqol-türk təqvimi GünəĢ sistemi əsasında hesablanır. Bu təqvimdə illərin uzunluğu 365 gün 5 saat 48 dəqiqə 46 saniyədən (bəzən 366 gündən), hicri-qəməri təqvimdə isə 354 gün 8 saat 49 dəqiqədən (bəzən 355 gündən) ibarətdir. 37 Buna görə xalq arasında deyildiyi kimi, hicri-qəməri təqvim «gəzir». Çünki bu Ay təqvimi GünəĢ təqviminə nisbətən orta hesabla 11 gün qısadır. Monqol-türk illəri həmiĢə novruzun daxil olduğu gündən - keçmiĢdə (köhnə stillə) 9 martdan, hazırda isə əsasən 21 martdan baĢlanır. Hicri-qəməri təqvimdə isə yeni il məhərrəm ayının 1-dən baĢlanır. Bu iki təqvim arasında uyğunsuzluq olduğuna - günlərin sayı bərabər olmadığına görə bu təqvimlərin illəri çox vaxt uyğun gəlmir. Hətta bəzən bir monqol-türk ilinin 6 ayı hicri-qəməri təqvimin bir ilinə, 6 ayı isə digər ilinə düĢür. Yeni Hicri-qəməri ili GünəĢ təqvimi ilə hesablacaq, hər il keçən ilkindən 11 gün tez baĢlanır. Hər 3 ildən sonra hicri-qəməri il 1 ay tez baĢlanır. Beləliklə, 33 ildən sonra yeni hicri-qəməri il ilin bütün fəsillərini dolanaraq, yeni GünəĢ təqvimi ilinin yeni ili ilə bir vaxta düĢəcək. Lakin bu vaxt ərzində 33 il deyil, 34 hicri- qəməri il keçəcəkdir. Buna görə Əbdi bəy monqol-türk ilini verdikdən sonra onun yanında hicri-qəməri təqvimin ilini göstərərkən yeri gəldikcə bəzi (ayları) filan ildə, bəzi (ayları) isə filan ildə (məs, donuz ili), bəzi (ayları) 970, bəzi (ayları) (isə 971-ci ildə) yazmıĢdır. Əbdi bəy bəzən hadisələri təsvir edərkən hicri-qəməri təqvimin hər hansı bir ayını qeyd etdikdən sonra həftənin hansı günü olduğunu (Ģənbə, yekĢənbə, düĢənbə, seĢənbə, çaharĢənbə, pəncĢənbə, cümə) da göstərmiĢdir. Bu günlər də GünəĢ təqvimi ilə olan günlərə uyğun gəlmir. Tərcümədə həftənin bu günləri GünəĢ təqviminin günlərinə çevrilməmiĢ və orijinalda olduğu kimi saxlanılmıĢdır. «Təkmilətül-əxbar»ın bizə məlum olan ən nəfis əlyazma nüsxəsi Tehranda səltənət kitabxanasında 24 sıra nömrəsi ilə saxlanılır. Bu əlyazmasında sərlövhə və Quran ayələri süls və nəsx əsərin əsas hissəsi-mətni isə nəstəliq xətti ilə 1099 (1687-1688)-cu ildə Məhəmmədyəhyanın oğlu MəhəmmədhaĢim tərəfindən çox nəfis Ģəkildə köçürülmüĢdür. 19x31 sm ölçüsündə olan 350 vərəqdən (700 səhifədən) ibarət bu əlyazmasının hər səhifəsində 19 sətir yazılmıĢdır. Bu nüsxənin sonunda göstərilir ki, MəhəmmədhaĢim əsərin üzünü 995-ci ildə cümadiəl-axır ayının sonunda (7 may 1587) avtoqrafdan köçürmüĢdür. Bu nüsxənin əvvəlində əsərin üzünün köçürülməsi barədə Azərbaycan, ərəb və fars dillərinin qarıĢığı ilə yazılmıĢ fərman da vardır. Əlyazmasını təsvir edən Bədri xanım Atabayın yazdığına görə Əbdi bəy «Təkmilətül-əxbar»ı Pərixan xanımın «dəstur və əmri» ilə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|