29
3.1. Əhalinin gəlirlərinin formalaşmasının prinsipləri və
xüsusiyyətləri. Əhalinin gəlirlərinin formalaşdıran amillər
Əhalinin gəlirlərinin formalaşma və tənzimləmə proseslərinin nəticə-
sində ev təsərrüfatlarına və fərdlərə məxsus olan gəlirlərinin müxtəlif
formaları yaranır, hansı ki, cəmiyyətin rifah halının yüksəldilməsini təmin
edir.
Əhalinin
gəlirlərinin
formalaşdırmasının
əsas
prinsipləri
aşağıdakılardır:
- əmək üzrə bölgü prinsipi,
- mülkiyyət üzrə bölgü prinsipi,
- sosial-zəmanət normalar üzrə bölgü prinsipi.
Gəlirlərin formalaşmasını müəyyən edən amillər kimi işçilərin şəxsi
keyfiyyətləri və əmək prosesində əldə etdikləri nailiyyətlər, çalışdığı
müəssisələrin fəaliyyətinin nəticələri və bütövlükdə iqtisadiyyatın inkişaf
səviyyəsi çıxış edir. Əhalinin gəlirləri həmçinin, onların formalaşması
mənbəi kimi çıxış edən yeni yaradılmış dəyərin həcmindən, əmək
məhsuldarlığının səviyyəsindən, dövlətin vergi və sosial siyasətindən
asılıdır. İnsanın həyat fəaliyyətinin ayrı-ayrı mərhələrində əhalinin
gəlirlərin səviyyəsinə təsir edən hər bir amilin rolu müxtəlifdir. Bu
baxımdan bütövlükdə gəlirlərin formalaşmasında amillərin əhəmiyyətinin
artırılması və yaxud azaldılması metodiki cəhətdən düzgün deyil.
Əhalinin gəlirlərinin formalaşmasına təsir edən amilləri iki qrupa
ayırmaq olar:
1) fərqləndirilməyən amillər:
- ailə qazancının cəmlənməsi,
30
- ailədə yaşayan pensiyaçıların pensiyaların və başqa ailə üzvlərinin
aldıqları müavinətlərin ailə büdcəsinə daxil olması,
2) differensiallaşdıran amillər:
- əməkqabiliyyəti olmayan ailə üzvlərinin mövcudluğu, onların sayı
(özəlliklə əgər onlar ailə gəlirinin formalaşdırmasında iştirak etmirlərsə),
- işləyən və işləməyən ailə üzvlərinin nisbəti.
Ümumiyyətlə, ailənin gəlirlərini formalaşdıran amillər üç səviyyədə
olur:
• birinci səviyyəyə insanın özündən, həyatda onun tutduğu
mövqedən, onun insan kapitalından və əmək potensialından asılı olan
amillər aiddir, yəni təhsil, ixtisas, təcrübə, məşğulluq növü, vəzifə statusu,
əmək məsrəfləri və nəticələri, peşə və vəzifə artımı, kapitalın müxtəlif
formaları ( təhsil, peşə və maliyyə);
• ikinci səviyyəyə insanın fəaliyyət göstərdiyi iş yerilə bağlı amillər
aiddir, yəni onun müəssisənin daxil olduğu sahə, mülkiyyət forması,
müxtəlif bazarlarda müəssisənin vəziyyəti, texniki təchizatı, kollektivdə
sosial-əmək münasibətlərinin inkişafı;
• üçüncü səviyyəyə bütövlüklə ölkənin iqtisadiyyatı və reonların
iqtisadiyyatı ilə bağlı amillər aiddir, yəni iqtisadi potensial, ictimai
istehsalın səmərəlliliyi, ÜDM həcmi, qiymət siyasəti, vergiqoyma sistemi,
sosial partnyorluq sisteminin inkişafı. Bu qrup amillər sosial transfertlər
sistemini formalaşdırır.
Beləliklə,
qeyd
olunan
amillər
gəlirlərin
işçinin
əməyə
münasibətindən, fərdi və kollektiv nəticələrindən, ümumiyyətlə
iqtisadiyyatın səmərəlliliyindən asıllığını göstərir, həmçinin də əhalinin
gəlirlərin səviyyəsi üzrə differensiasiyasını da əks etdirir.
31
3.2. Əhalinin gəlirlərinin strukturu və növləri.
Müxtəlif əlamətlər üzrə əhalinin gəlirlərinin
təsnifatlaşdırılması
Əhalinin gəlirlərinin səviyyəsi əhalinin rifah halının əsas göstəricisidir.
Bu səviyyə cəmiyyətin hər bir üzvünün istirahət, təhsil alma, sağlamlığının
möhkəmləndirilməsi, gündəlik tələbatlarının ödənilməsi imkanını müəy-
yən edir. Həmçinin, ailənin gəlirləri üzrə məlumatın ümumiləşdirilməsi
ölkə iqtisadiyyatında mövcud vəziyyət haqqında zəruri məlumat verir,
eyni zamanda onun gələcəkdə iqtisadi və sosial siyasətinin formalaş-
dırmasında mühüm rol oynayır. Buna görə də əhalinin gəlirlərinin
formalaşması və istifadəsi prosesləri müntəzəm olaraq tədqiq olunur.
Əhalinin gəlirlərinin strukturu dedikdə, onların müxtəlif formaları
(əmək haqqı, sosial transfertlər, mülkiyyətdən, sahibkarlıq fəaliyyətindən
əldə olunan gəlirlər) arasında qarşılıqlı əlaqə başa düşülür.
Bu baxımdan əhalinin gəlirlərinin strukturunda müvafiq dəyişikliklər
müşahidə edilir:
1) ənənəvi (əmək haqqqı, pensiyalar, təqaüdlər) gəlir növləri ilə yanaşı
sahibkarlıq fəaliyyətindən, mülkiyyətdən, daşınmaz əmlakdan, qiymətli
kağızlardan, xarici valütadan əldə olunan gəlirlər meydana gəldi;
2) gəlirlərin tərkibi keyfiyyət və kəmiyyət baxımından yeniləşdirildi.
Bununla əlaqədar real, sərəmcamda olan, konsentrasiya və differensiasiya
əmsalı, gəlirin defisiti, yaşayış minimumu, yoxsulluq səviyyəsi, əhalinin
gəlirlərinin alıcılıq qabiliyyəti və s. kimi göstəricilər meydana gəldi;
3) gəlirlərin istifadəsində yeni istiqamətlər müşahidə olunur: məcburi
ödənişlər və rüsumlar, eyni zamanda xarici valyutanın, qiymətli kağızların,
32
şəxsi daşınmaz əmlakın alınması, kommersiya banklarına vəsaitlərin
qoyulması.
Deməli, bazar iqtisadiyyatı şəraitində əhalinin gəlirlərinin strukturu
hiss olunacaq dərəcədə dəyişilir. Bunun digər səbəbləri kimi, mülkiyyət
münasibətlərində yeniləşməni, yeni növ təsərrüfat sahələrinin, əmək və
kapital bazarlarnın formalaşmasını qeyd etmək olar. Əhalinin gəlirlərinin
strukturunda onun mövcud formaları ilə yanaşı yeni növlərini də qeyd
etmək
lazımdır.
Məsələn
dividentlərdən,
qiymətli
kağızlardan,
aksiyalardan, kreditdən, ssudalardan, sığortadan, xarici valyutanın
satışından əldə olunan gəlir.
Şəxsi gəlirləri təhlil edəndə “cəmi”, “sərəncamda olan”, “nominal” və
“real” gəlirlər kimi anlayışlardan istifadə etmək lazımdır.
Cəmi gəlirlər – həyatyani təsətrrüfatdan şəxsi istehlakı üçün əldə
edilən natural daxilolmaların dəyərini və sosial fondların hesabına pulsuz
və güzəştli xidmətlərin məbləğini nəzərə almaqla bütün mənbələrdən daxil
olan pul vəsaitlərinin ümumi məbləğidir. Əhalinin cəmi pul gəlirləri
ümumi və sərəncamda olan gəlirlərə ayrılması da vacib hesab olunur
(sxem 3.1).
Dostları ilə paylaş: |