Azərbaycan Dövlət qtisad Universiteti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
227 Əhalinin gəlirlərinin dövlət tənzimlənməsi məqsədilə istifadə olunan alətlər sistemində əsas rolu qiymətlərin artımı ilə sıx əlaqədar olan gəlirlərin indeksləşməsi oynayır. Əhalinin pul gəlirlərinin inflyasiyadan qorunması problemi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və bu məqsədlə gəlirlərin indeksləşdirilməsi həyata keçirilir, yəni qiymətlərin yüksəldilməsindən asılı olaraq nominal gəlirlər artırılır. Əhalinin gəlirlərinin indeksləşməsi dedikdə, inflyasiya şəraitində əmək və digər gəlirlərin alıcılıq qabiliyyətini təmin etmək məqsədilə, dövlət tərəfindən həyata keçirilən tədbirlər sistemi başa düşülür. İndeksləşmənin məqsədi gəlirlərin dövlət tənzimlənməsi sahəsində əhalinin gəlirlərinin səviyyəsinin istehlak qiymətlərinin artım tempinə uyğunlaşdırılmasıdır. Başqa sözlə, bu inflyasiya ilə bağlı əhalinin gəlirlərində yaranan itkilərin dövlət tərəfindən kompensasiya edilməsidir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində əhalinin gəlirlərinin indeksləşməsi dövlətin tənzimləmə aləti kimi öz müdafiə funksiyasını hələ ki, tam şəkildə icra edə bilmir, çünki burada aşağıdakı səbəblər mövcuddur: - dövlətin indeksləşmə haqqında qanunu həyata keçirtmək üçün kifayyət qədər vəsaiti yoxdur; - qeyri-sabit şəraitdə əhalinin gəlirlərinin səviyyəsinin müəyyən olunması üzrə müvafiq proqnoz vermək mümkün olmamışdır. İndeksləşmə sistemi 1960-70-ci illərdə Qərbi Avropanın əksər ölkələrində formalaşmışdır. İndeksləşmə əsasən ümumidövlət səviyyəsində olduğu kimi, eyni zamanda ayrı-ayrı müəssisələri səviyyəsində kollektiv müqavilə yolu ilə həyata keçirilir. Gəlirlərin indeksləşməsi zamanı onların həcmindən asılı olaraq differensiallaşdırma 228 nəzərdə tuturlur, yəni ən aşağı gəlirlərinin tam kompensasiyasından başlayaraq yüksək gəlirlərin qismən kompensasiyasına qədər. Nəzərə almaq lazımdır ki, gəlirlərin indeksləşməsi yalnız sosial müdafiə və əhalinin itirilmiş gəlirlərin bərpası məqsədi daşımır. Bu həm də, onların ümumi tədiyyə qabiliyyətinin artmasını da təmin etmək məksədi güdür. Beləliklə, gəlirlərin indeksləşməsi əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin saxlanılmasını təmin edir. Gəlirlərin indeksləşməsi sosial cəhətdən zəif əhali qrupları üçün xüsusən vacibdir və əhali qruplar üzrə differensiallaşdırılmalıdır. Eyni zamanda, bütün sosial inkişaf və sosial təminat proqramları da indeksləşməyə cəlb olunur, həmçinin, əmək haqqı, əmanətlər və əhalinin aldıqları bütün növ müavinatlar (pensiya, müavinat, dotasiya və s.). İndeksləşmə gözlənilən və retrospektiv ola bilər. Retrospektiv indeksləşmə müəyyən qiymətlərin artımından sonrakı dövrdə bu artıma müvafiq şəkildə həyata keçirilir. Gözlənilən indeksləşmə qiymətlərin gözlənilən artımını əvvəlcədən nəzərə alır. Əhalinin sosial müdafiəsi baxımından istehlak qiymətlərinin artımı ilə bağlı onların real gəlirlərinin aşağı düşməsinin qarşısının alınmasında gözlənilən indeks- ləşmə daha optimaldır. Əmək haqqının indeksləşdirilməsi təkcə əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün yox, həm də iqtisadiyyatın normal fəaliyyət göstərməsi üçün lazımdır. Əsas məsələ əmək haqqının inflyasiya nəticəsində qiymətdən düşməsinin hansı dərəcədə kompensasiya edilməli olduğunu müəyyənləşdirməkdir. Burada fərqli yanaşma lazımdır. Məsələn, minimum tarif dərəcəsini 1-dən aşağı əmsalla indeksləşdirmək üçün əsas yoxdur. Yaşayış minimumu səviyyəsində və ya ondan aşağı səviyyədə 229 müəyyən edilən dərəcələri və maaşları 100%-dən az olmayaraq, yəni qiymət artımı həddində indeksləşdirmək lazımdır. Işçilərin, eləcə də rəhbər və məsul vəzifə tutmayan mütəxəssislərin tarif dərəcələrini və maaşlarını istehlak qiymətinin artımına proporsional olaraq ən pis halda 80-90% artırmaq lazımdır. Müəssisənin işinin nəticələrini həlledici dərəcədə müəyyən edən rəhbərlərin və aparıcı mütəxəssislərin əmək haqqı payında bir və ya iki YM miqdarında yüz faizli indeksləşdirmək məqsədəuyğundur (müəssisədə minimum əmək haqqından asılı olaraq); maaşların yerdə qalan hissəsinin indeksləşdirilməsini reqresiv cədvəl üzrə müəssisənin işinin nəticələri və onun struktur bölmələrinin nəzərə alınması ilə aparmaq lazımdır. Sözsüz ki, dərəcə və maaş diapazonu rəhbərlərin və aparıcı mütəxəssislərin istehsalın inkişafına marağını azaltmamaqdan ötrü kifayət qədər geniş olmalıdır. Əmək haqqının alıcılıq qabiliyyətini, xüsusən də yüksək inflayasiya dövründə onu ayda 1-2 dəfə yox, 3-4 dəfə ödəməklə qismən müdafiə etmək olar. Indeksləşdirmənin aparılması istehlak qiyməti indeksinin hesablanmasına, indeksləşdirilən miqdarın müəyyən olunmasına, ödəmələrin dövrülüyü və miqyasına əsaslanır. Belə hesab olunur ki, müvafiq mexanizmlərin hazırlanması zamanı aşağıdakı prinsipləri rəhbər tutmaq lazımdır: - indeksləşdirmə nəticəsində əmək haqqının alıcılıq qabiliyyəti saxlanılmalıdır; - indeksləşdirmənin mexanizmi məntiqi olaraq sona çatmalı, sosial cəhətdən qəbul edilən, işçi heyəti üçün qəbul edilən olmalıdır; - hesablama proseduraları ətraflı düşünülməlidir. 230 İndeksləşdirmənin aparılmasının vacib şərti inflayasiyanın həqiqi ölçüsünün, istehlak qiymətinin artımı, bütövlükdə xalq təsərrüfatı, sahə və ya müvafiq region üzrə orta əmək haqqının səviyyəsində dəyişikliklər barədə informasiyanın olmasıdır. Əhalinin pul gəlirlərinin indeksləşməsi inflyasiya qarşı tədbirlər sırasına daxildir. İnflyasiya dedikdə, qiymətlərin ümumi (orta) səviyyəsinin artırılmasına yönəldilən və özlüyündə pulun alıcılıq qabiliyyətinin uzunmüddətli aşağı düşməsini əks etdirən davamlı prosesdir. İnflyasiya hər bir ölkənin iqtisadiyyatında ciddi problem kimi qarşıya çıxan mürəkkəb sosial-iqtisadi prosesdir. Bu prosesə yalnız qiymətlərin ümumi səviyyəsinin yüksəlməsi və ya tədavül dairəsinin çoxlu pulla dolması kimi yanaşmaq düzgün deyil. Eyni zamanda, inflyasiyanın əhalinin gəlirlərinin bölüşdürməsinə və həyat səviyyəsinə ciddi təsirini nəzərə almaq lazımdır. Bu təsir əhalinin əksər hissəsinin real gəlirlərinin azalmasında və nəticədə həyat səviyyəsinin aşağı düşməsində özünü göstərir. Sabit nominal gəlirlər əldə edən insanların real gəlirləri, hətta nominal əmək haqqı və müavinat artırıldığı halda da azalır, çünki əksər hallarda bu gəlirlərin artım qiymətlərin artımından az olur. Əmanətlər də qiymətdən düşür. Gəlirləri sabit olmayan, yəni mənfəətdən gəlir əldə edən şəxslərin real gəlirləri isə arta bilər. Məsələn, əgər nominal gəlirlərin artımı qiymətlərin artmasından yüksəkdirsə, bu halda sahibkarların və bəzi başqa şəxslərin real gəlirləri artır. Bu vəziyyət çox vaxt inhisarçı müəssisələr tərəfindən qiymətlərin süni şəkildə artırılması nəticəsində baş verir. İnflyasiyanın iki növünü fərqləndirmək lazımdır: Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|