Azərbaycan Dövlət qtisad Universiteti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
206 5.4. Sosial sığorta anlayışı və onun əsas prinsipləri, istiqamətləri və növləri Sosial sığorta - vətəndaşların itirilmiş əmək haqlarının, gəlirlərinin və ya əlavə xərclərinin kompensasiya edilməsinə, habelə itirilməsinin qarşısının alınmasına yönəldilmiş təminat formasıdır. Sosial sığorta məcburi dövlət sığortası və könüllü (əlavə) sığorta formalarında olur. Məcburi dövlət sosial sığortası işəgötürənlər tərəfindən bütün əmək müqaviləsi (kontraktı) üzrə işləyənlər barəsində həyata keçirilir. Sosial sığortalanma dedikdə, ziyanın ödənilməsində kollektiv həmrəylik prinsipi əsasında təşkil olunmuş müxtəlif risklərdən əhalinin sosial müdafiəsi forması başa düşülür. Sosial sığortalanmanın aşağıdakı növləri vardır: 1) yerli və xüsusi sığortalanma (ölkə daxilində hər hansı ərazidə müəyyən əhali qrupları üzrə); 2) ümumi sığortalanma (bütün ölkənin ərazisində); 3) beynəlxalq sığortalanma (hər hansı ölkənin regionlarında). Sosial sığortalanma aşağıdakı istiqamətlərdə aparılır: 1) işsizliklə bağlı; 2) tibbi sığorta; 3) pensiya yaşına çatmaqla əlaqədar; 4) istehsalatda bədbəxt hadisələrlə bağlı. 207 İnkişaf etmiş ölkələrdə sosial sığortalanmada bir sıra ümumi cəhətlər, qanunauyğunluqlar vardır. Ümumi cəhətlərlərə aiddir: - sosial sığortalanmanın əsasən sığorta fondu hesabına aparılması; - bir sıra hallarda bunun dövlətin əlavə ayırmaları, dotasiyası hesabına həyata keçirilməsi; - sığorta ayırmalarının xüsusi məqsədli fondlarda cəmlənməsi; - sığorta ayırmalarının əmək haqqından asılılığı; - sığorta ayırmalarının istehsal xərclərinə daxil edilməsi; - işdə zədələnmə hallarının sahibkar tərəfindən tamamilə sığortalanması; - sığorta ayırmalarının müəyyən olunmasında işçinin və sahibkarın birgə iştirakı. Sığorta mənbələrinə görə ayrı-ayrı ölkələr biri-birindən fərqlənir. Sosial sığortaya inkişaf etmiş ölkələrdə çox geniş yer verilmişdir. Bu qanunauyğun haldır, çünki bazar sistemi şəraitində bütün sahələrdə insanların həyatı və sağlamlığının müdafiəsi məqsədilə sosial sığortalanma həyata keçirilir. Bununla bağlı müxtəlif fəaliyyət sahələrində insanların üzləşdiyi risk hallarını azaldmaq və kompensasiya etmək zəruriyyəti meydana çıxır. Sosial risklər xəstəliklə, qocalıqla, ölümlə, istehsal zədələnmələri, ailə başçısının, işin və hər hansı gəlirin itirilməsilə bağlıdır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində məşğulluq sahəsində sosial müdafiə tədbirlərinin sırasında özündən asılı olmayan səbəblərdən işini və qazancını itirənlərin, həmçinin əmək bazarında rəqabət aparmaq qabiliyyəti olmayanların minimum maddi təminatına 208 zəmanət verən sosial sığorta sisteminin inkişafı mühüm yer tutur. Sosial müdafiə və sosial sığorta yetkin olmadıqda onun nəticələri əmək bazarında işçi qüvvəsi təklifini artıran və bununla da məşğulluq sahəsində gərginliyi gücləndirən amilə çevrilir. Məsələn, pensiyaçılar, azyaşlı uşağa qulluq edən qadınlar və təhsil alanlar dövlətin sosial müdafiə sistemi hesabına öz maddi ehtiyaclarını ödəmədiyi təqdirdə, onlar haqqı ödənilən iş axtarmağa məcbur olurlar ki, bu da əmək bazarında gərginliyi artırır. İşsizlik sığortası işçi qüvvəsinin sosial təminatının mühüm ünsürü olub, işsiz vətəndaşın yeni iş yeri axtardığı dövrdə işçi qüvvəsinin itirilmiş gəlirlərini kompensasiya etməyə, onun alıcılıq qabiliyyətinin saxlanmasına və bununla da iqtisadiyyatı işsizliyin doğurduğu mənfi sosial nəticələrdən qorumağa xidmət edir. Bəzən belə bir fikir vurğulanır ki, işsizlik müavinətinin yüksək, ödəmə müddətinin uzun olması insanlarda arxayınçılıq yaratmaqla iş axtarmağa maraq yaratmır, əksinə işsizliyi stimullaşdırır. Ona görə də əksər ölkələrdə işsizliyə görə müavinatin ödənilməsinə zaman baxımından sərt məhdudiyyətlər qoyulur. Problemin kökünü həmçinin təminatlı və etibarlı əmək haqqı sisteminin, zəmanətli iş yerlərinin olmamasında axtarmaq lazımdır. BMT ekspertləri isə hesab edir ki, müavinatların yüksək olması işsizliyin davametmə müddətinin artmasına mənfi yox, müsbət təsir göstərir, çünki müddət üçün konkret məhdudiyyətlər olduğu üçün yüksək müavinat alan işsiz vətəndaş tezliklə onu itirəcəyinə əmin olduğundan daha fəal iş axtarmağa məcbur olur. 209 Azərbaycanda qanunvericiliyə əsasən əvvəlki 12 aylıq dövr ərzində işə və qazanca malik olan və məşğulluq xidməti orqanlarında işsiz kimi qeydiyyata düşənlərə əvvəlki iş yeri üzrə orta aylıq əmək haqqqının 70%-i məbləğində, lakin yaşadığı ərazi üzrə orta aylıq əmək haqqından yüksək olmayan məbləğdə, işsizlik müavinatı təyin olunur. Məcburi tibbi sığorta fondlarına ayırmaların (ödənişlərin) ödəyiciləri təşkilatlar, idarələr, müəssisələr, digər təsərrüfat subyektləri (fermerlər), fərdi əmək və sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan vətəndaşlar və s.-dir. Sığorta ayırmalarının tarifləri dövlət orqanları tərəfindən müəyyən edilir. Əhalinin işləyən təbəqəsi üçün sığorta ayırmaları təsərrüfat subyektləri tərəfindən həyata keçirilir. İşləməyənlərin məcburi tibbi sığorta ayırmaları (uşaqlar, şagirdlər, əyani şöbələrin tələbələri, pensiyaçılar, rəsmi qeydiyyata alınan işsizlər və digər kateqoriyalı əhali) ərazi icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən ödənilir (səhiyyə üçün ayrılmış büdcə vəsaiti həcmində). Bundan başqa, məcburi tibbi sığorta ayırmalarından azad olma halları da vardır. Məsələn, əlillərin ictimai qrumlarını buna aid etmək olar. Sığorta ödəyiciləri qanunçuluqda göstərilmiş müddətdə ərazi məcburi tibbi sığorta fondununda qeydiyyata düşürlər. Bu məqsədlə müvafiq banklarda xüsusi hesablar açılır və bu vergi orqanları ilə razılaşdırılır. Sığorta ayırmaları hər bir təsərrüfat subyektləri tərəfindən hesablanmış əmək haqqının səviyyəsindən asılı olaraq müvafiq qanunvericiliyə əsasən müəyyən edilmiş həcmdə ödənilir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|