Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının professoru, tarix
Yüklə 1,94 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Dövlət arxivi, Fond 1610, Siyahı 13, İş 4, vərəqə 3
Məmməd Əmin Rəsulzadə «Əsrimizin Səyavuşu» əsə rində Azərbaycanın həmin dövrdəki vəziyyətini belə təsvir edir: «Rusiya ordusu və daşnakların əlilə Azərbaycanda ya radılmış Sovet hakimiyyətinin ilk günlərində xalq özünün aldadıldığını görərək hərəkətə gəldi. Xalqın səbr kasası daş dı. Gəncə, Tərtər, Qarabağ və Zakatala üsyanları meydana gəldi. Qızıl bolşeviklər Nikolay generalı Levandovskinin mərifəti ilə üsyanı qanlı bir şəkildə yatırtdılar, çoluqa-çoçu- qa baxılmadı, qarıya-qocaya acınmadı. Azərbaycanlı türk qa nı sel kimi axdı. Onu ermənidən qurtaracaq deyə gözlədiyi qüvvə bu təmiz ürəkli xalqı öz qanına buladı»1. 1920-ci ilin mayında düşmən qüvvələr tərəfindən Gəncədə 12 min nəfər azərbaycanlı məhv edilmişdir. XI or du hissələri Şəkini də 1920-ci ilin 5 mayında zəbt etdilər. Azərbaycanda Şura (Sovet) üsul-idarəçiliyinin, onun SSRİ tərkibinə daxil edilməsi (31/XII-1922) dövrünə qədər- ki, bir il səkkiz aylıq dövründə Nəriman Nərimanov əvvəlcə təxminən bir il ərzində İnqilab Komitəsi sədri, sonra isə Xalq Komissarlar Soveti sədri vəzifəsində olmuşdur. Azərbaycanda Sovet üsul-idarəsi təşkil edildiyi ilk günlərdən başlayaraq ermənilər Bakı Sovetində və şəhərin digər inzibati orqanlarında, xüsusilə Daxili İşlər Nazirliyi or qanlarında özlərinə yuva sala birmişdilər. Bakı partiya Ko mitəsinin birinci katibi Levon Mirzoyan idi. Həmin dövrdə qatı daşnak Anastas Mikoyan və Sorkis də Bakıda idi. Bakı idarələrinin bütün kərgüzarlıq işləri rus dilində təşkil edil mişdi. Azərbaycan dilində sənəd qəbul edilmirdi. Nəriman Nərimanov ölümündən ay yarım əvvəl oğlu Nəcəfə (1925-ci ildə) yazdığı vəsiyyət məktubunda göstərir ki, 20-ci illərin əvvəllərində Bakı Sovetinin 500 nəfər üzvündən yalnız 200 nəfəri azərbaycanlı idi. Bakı Sovetinin Rəyasət heyətinin 10 nəfər üzvündən yalnız ikisi, şəhərin 1 M.Ə Rəsulzadə, «Əsrimizin Səyavuşu», B., 1991, səh. 52. 34 Xalq təhsili şöbəsində 60 nəfərdən yalnız 7 nəfəri azər baycanlı idi. Belə bir dövrdə Nəriman Nərimanov böyük cürətlə Azerbaycan Şura (Sovet) hökumətinin ilk tərkibinin hamısı nı azərbaycanlılardan təşkil etdi. Bu hökumətdə Xarici İşlər Naziri - Mirzə Davud Hüseynov, Hərbi və Dəniz işləri üzrə Nazir - Əliheydər Qarayev, Torpaq Naziri - Sultan Məcid Əfəndiyev, Daxili işlər Naziri - Həmid Sultanov, Maarif Naziri - Dadaş Bünyadzadə idi və s. Azərbaycanda Sovet üsul-idarəsinə keçidi təşkil etmək üçün Nəriman Nərimanovun başçılığı altında Müvəqqəti İn qilab Komitəsi yaradılmışdı və həmin komitənin ilk iclasın da Nəriman Nərimanov başda olmaqla Azərbaycan Sovet Respublikasının Xalq Komissarlar Şurası təşkil olunmuşdu. Şuranın tərkibi 11 nəfərdən ibarət idi. Bu tərkibə yuxanda adları sadalanan 5 nəfərdən əlavə bəzi dəyişikliklərlə So- mədağa Ağamalıoğlu, Çingiz İldırım, Qəzənfər Musabəyov və digərləri daxil idi. Humanist və vətənpərvərlik ideyalarına həmişə sadiq olan N.Nərimanov özünün tez-tez təkrar etdiyi - Qoca Şər qin ənənələrinə qayğı vo hörmətlə yanaşılmasına roayət et mişdir. Bakıya 1920-ci ilin mayının ilk günlərində Moskvadan qayıtmaq ərəfəsi O, Leninlə görüşərək, bir saat ərzində söh bət etmiş və bu görüşdə xüsusi olaraq qeyd etmişdi ki, Sovet Hakimiyyətinin sərəncamım Şərq Cümhuriyyəti olan Azər baycanda həyata keçirərkən yerli əhalinin adət və ənənələ rinə, dini hissiyyatlarına hörmətlə yanaşılacaqdır. 1920-ci ilin mayında Nəriman Nərimanovun təşkil et- ^ivi ilk Azərbaycan Sovet hökumətinin tərkibi sırf Milli hö kumət olduğu üçün Bakıda yaşayan ermənilər Moskvaya, Leninə rəsmi şikayətlər göndərərək, N.Nərimanovu millət çilikdə təqsirləndirmişdilər. V.İ.Lenin bu haqda N.Nərimanovdan izahat məktubu
tələb etmişdi və N.Nərimanov bu izahatda Lenini inandıra bilmişdi ki, Azərbaycanda və Türküstanda milli hərəkatın inkişafı və milli siyasətin milli mənafelər üstündə köklən məsi Sovet Rusiyasının Şərq siyasəti üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və Lenin N.Nərimanovun Azərbaycanda milli hö kuməti yaratmasının düzgün olduğunu etiraf etmişdi. Gö rünür ki, bu da böyük siyasətçi Leninin siyasi xəttinin bir nümunəsi idi. Nəriman Nərimanov 1920-ci ilin mayın əvvəlində Ba kıya gəlməsi haqda Leninə göndərdiyi teleqramda yazmışdı: «Əhali tərəfindən təntənə ilə qarşılandım... Əhali Sovet Ru siyasını səmimiyyətlə alqışlayır və əmin olur ki, Sovet Rusiy ası gənc müstəqil Sovet Azərbaycanına möhkəmlənməkdə kömək edəcəkdir». Göründüyü kimi Nəriman Nərimanov Azərbaycanın müstəqil inkişafına imkan veriləcəyinə ümid edirdi. Nəriman Nərimanov Azərbaycan Sovet hökumətinin başçısı olduğu dövrdə Əliheydər Qarayev və onun həmfikir ləri olan digər yerli bolşeviklər (Mirzə Davud Hüseynov, Ruhulla Axundov və digərləri) Azərbaycanın müstəqil siya sət yürütməsinin (SSRİ-nin yaradılmasına qədərki dövrdə) əksinə çıxdılar. Bu isə Respublikanın milli mənafelərini həyata keçirməklə Nəriman Nərimanov üçün əlavə çətinlik lər yaradırdı. 1920-ci ilin yayında Nəriman Nərimanov V.İ.Leninə göndərdiyi məktubların birində yazmışdı: «Hər gün ayrı-ayn Xalq Komissarlarının nümayəndələri Rusiyadan arşın boyda mandatlarla gəlir və orada göstərilir ki, bu və ya digər məsə lələrdə yalnız həmin komissarlıqlara tabe olmalıyıq». Nəriman Nərimanovun Azərbaycanda rəhbərlik fəaliy yətinə görə maneçilik törədən ikinci amil Moskva tərəfin dən Azərbaycana partiya rəhbərliyinə göndərilmiş S.M. Ki rovun şovinist mövqeyi olmuşdur. Kirov Azerbaycan K(b)P Mərkəzi Komitəsi katibi və
zifəsinə 1921-ci ilin iyulun əvvəlində göndərilmişdi və 1925-ci ilin aprelinə qədər Azərbaycanda bu vəzifədə olmuş və sonra Leninqrada rəhbər partiya işinə göndərilmişdi. Azərbaycana aid Moskvada həll edilən məsələlərin həllində S.M.Kirov adətən N.Nərimanov ilə məsləhətləşmir və hesablaşmırdı. 1922-
ci ilin 16 avqustunda Azəmeft-sindikat idarəsinin tərkibi Moskvada bu tərkibdə təsdiq edilmişdi: A.Sereb- rovski (sədr), A.Barınov, V.Tagianosov, İ.Oparin, A.Yakov lev, V.Sukerman, Çingiz İldırım1. Məlumdur ki, azərbaycan lı Ç.İldırım neft işi ilə heç bir əlaqəsi olmayan şəxs idi. 1923-
1924-cü illərdə N.Nərimanov tərəfindən yazıl mış «Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair (İ.V.Stalinə məktub)» əsəri 70 illik Sovet üsul-idarəsi dövrü məxfi sax landı. Yalnız 1991-ci ildə işıq üzü görmüş bu əsərdə N.Nəri manov 1920-1923-cu illərdə Azərbaycanda daşnak liderləri nin, eləcə də Kirovun qərəzli fəaliyyətlərini kəskin tənqid etmişdir. N.Nərimanov yazırdı ki, Kirov və Mirzoyanın gös tərişi ilə Bakıda şiə-müsəlmanlarm İmam Hüseyn naminə dini ənənəvi matəm yürüşü silah gücünə dağıdılmışdır. N.Nərimanov qeyd edir ki, «burada Mərkəzin nümayəndəsi Kirov da başmı itirdi»2. Bütün bu maneələrə baxmayaraq Azərbaycan xalqının ümumi vo siyasi mədəniyyətinin inkişafı məsələləri 1920- 1923-cü illərdə Azərbaycan hökumətinin başçısı N.Nərima novun fəaliyyətində həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. 1920-1921-ci illərdə Bakıda Politexnik institut və Pedaqoji institut yaradılmışdı. Həmin il eləcə də fabrik-zavod şagir- dliyi məktəblərinin (FZU) və mövcud institutlar nəzdindo fəhlə fakültələrinin (rabfak) yaradılmasına başlanmışdı.
Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|