Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

downloaded from KitabYurdu.az

 

 

12 

kitabı qeyd edilməlidir. 

Hərb  tarixinin  tədqiqində  başqa  bir  müəllifin  də  adı  çəkilməlidir.  M. 

Süleymanovun son  illərdə  çıxmış  "Azərbaycan  Ordusu  (1918-1920)"  adlı  kitabı  hərb 

tarixində həqiqətən yeni bir səhifə olmuş dur

12

. 

AXC-nin  liberal-milliyyətçi  tarixşünaslığının  əsas  nailiyyəti  Azərbaycan 

Respublikasının  Prezidenti  Heydər  Əliyev  cənablarının  sərəncamı  ilə  AXC-nin  80 

illiyini keçirmə k üçün yaradılmış Dövlət Komissiyasının iş planına əsasən çap edilmiş 

bir  sıra  əsərlərin,  material  və sənədlər,  məqalələr toplularının,  xatirə  kitablarının Azər-

baycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixini dərindən öyrənməkdə və geniş şərhində əhəmiyyəti 

olduqca önəmlidir

13

. 

Baş  Arxiv  İdarəsi  kollektivinin  fəaliyyəti  nəticəsində  AXC-nin  80  illiyi  ilə 

əlaqədar  hazırlan mış  materiallar  məcmuələrinin  işıq  üzü  görməsindən  sonra  müasir 

tarixşünaslıq  geniş  mənbəşünaslıq  bazasına  malikdir.  Buraya  ilk  Azərbaycan 

parlamentinin  fəaliyyətinə  həsr  olunmuş  üç  kitab  daxildir  ki,  onlar  parlamentin  145 

iclasının stenoqramından ibarət yeganə sistemli nəşrdir

14

. 

AXC tarixşünaslığını zənginləşdirən kitablar siyahısına həmçinin 1918-1920-

ci illərdə ölkənin silahlı qüvvələrinin yaradılması, tarixini əks etdirən xüsusi sənədlər 

toplusu  da  daxildir.  Bu  nəşr  dövlətin  öz  silahlı  qüvvələrini  yaratmaq,  öz  ərazi 

bütövlüyü və  müstəqilliy ini qoru maq sahəsində göstərdiyi fəaliyyəti  ilə bağlı  olan 

sənəd və materialların ilk tam külliyyatıdır

15

. 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  aşkar  edilmiş  qanunvericilik  aktları  və 

qərarları

16

 bir,  xarici  siyasət  problemlərini  əks etdirən sənədləri  isə başqa bir topluda

17

 

dərc  edilmişdir.  "Fətəli  Xan  Xoyski.  Həyatı  və  fəaliyyəti"

18

  kitabı  ilə  bitən  sənədlər 

toplusu  seriyası  yalnız  bu  günə  qədər  tapılmış  sənəd  və  materiallar  əsasında  tərtib 

olunmuşdur.  Bu  qəbildən  AMEA-nın  (1998-ci  ildə)  55  çap  vərəqi  həcmində  nəşr 

etdiyi "Azərbaycan Cümhuriyyəti (sənədlər və materiallar) 1918-1920-ci illər" kitabını 

da qeyd etmək olar

19

. 

 

 

* * * 

 

 

Tarix İnstitutu hələ 70-ci illərin əvvəllərindən "Azərbaycan tarixi" çoxcildliyini 

hazırlamağa başlamışdı. O vaxtlar XX əsrin əvvəlləri dövrünü əks etdirən xüsusi cildin 

hazırlanmasında  respublikanın  müxtəlif  elmi  idarələrində  çalışan  aparıcı  tarixçilərimiz 

yaxından iştirak edirdilər. Lakin çoxcildliyin hazırlanması ilə bağlı görülən işlər müəyyən 

səbəblərdən tam başa çatdırılmadı. Təqdim olunan bu cild üzərində iş yenidən başlayanda 

müəlliflərin  bəziləri  artıq  dünyasını  dəyişmiş,  bəziləri  isə  İnstitutun  elmi  fəaliyyətində 

iştirak  etmək  imkanında olmamışdır.  Buna görə  də  Tarix  İnstitutunun həmin  mətnləri 

əsaslı  surətdə  yenidən  işləmiş  əməkdaşları  -  tarix  elmləri  namizədləri  H.Həsənov, 

S.Mustafayeva,  K.Ocaqova,  E.Əliyev,  G.İsmayılova  əslində  onların  həmmüəllifi 

---

downloaded from KitabYurdu.az

 

 

13 

sayılmalıdırlar. 

V  cilddəki  əsasən  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  tarixindən  bəhs  edən 

mətnlərin  nəşrə  hazırlanıb  tərtib  edilməsində  Azərbaycanın  1917-1920-ci  illər  tarixi 

şöbəsinin  elmi  işçiləri  -  t.e.n.  K.İsmayılov,  N.Məmmədzadə,  R.Rüstəmov, 

E.Hacıbabayev iştirak etmişlər. 

Oxuculara  təqdim  olunan  V  cildin  ayrı-ayrı  hissələrinin  müəllifləri 

aşağıdakılard ır: 

Giriş:  Azərb.  EA  müxbir  üzvü  M.İsmayılov,  t.e.n.H.Həsənov,  t.e.n.  N. 

Mak svell. 

I  fəsil:  Azərb.  EA  müxbir  üzvü  M.  İsmayılov,  t.e.d.  D.Hüseynova,  t.  e.  d.  M. 

İbrahimov, t. e. d. İ. Bağırova, t. e. n. H. Həsənov, t. e.n. N. N. Məmmədov, t. e. n. Z. 

Qafarova, t. e. n.  G.İsmayılova. 

II  fəsil:    t. e . d. D. Hüseynova , t. e . d. İ. Bağırova. 

III  fəsil: Azərb.  EA müxbir üzvü M.İsmayılov , t.e.d.D. Hüseynova , t. e. d. D. 

Seyidzadə, t. e. d. M. İbrahimov, t. e. n. H. Həsənov, t. e. n. N Məmmədov 

IV fəsil: t. e. d. D. Hüseynova , t. e. n. N. Tahirzadə, t. e. n. N. Məmmədov 

V  fəsil:  t.  e.  d.,  prof  Y.  A.  Tok arjevsk i,  t.  e.  d.  prof  C.  Həsənov,  t.  e.  n.  N  

Mak svell, t. e. n. R. Xudiyev 

VI fəsil: t. e . d., prof C. Hə sənov, t. e. n. N. Mak svell 

VII fəsil: t. e. n. N . Mak svell, t. e. d., prof İ. Musayev, t.e.n. K. İsmayılov, t. e. 

n. M. Süleymanov 

VIII fəsil: t. e . d., prof C. Hə sənov 

IX fəsil: t. e . n. N . Mak svell 

X  Fəsil: f e. n. Ş. Alışanh, t. e . n. H. Abdullayeva , t. e. n. N. İsayev, f e. n. M. 

Aslanov 

XI fəsil: t. e . n. N . Mak svell 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

downloaded from KitabYurdu.az

 

 

14 

I FƏSİL 

AZƏRBAYCANIN SOSİAL-İQTİSADİ VƏZİYYƏTİ 

(1901-1914-cü illə r) 

§ 1. XALQ TƏSƏRRÜFATININ SOSİAL-İQTİSADİ 

STRUKTURU 

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda xalq təsərrüfatın ın, o  cü mlədən sənaye 

və  kənd  təsərrüfatının  inkişafi  ayrı-ayrı  sahə  və  mü xtəlif  bölgələr  ü zrə  qeyri-

bərabər  səviyyədə  davam  edirdi.  Bu  ənənə  hələ  XIX  əsrin  son  rübündə 

formalaşaraq, özünü çar Rusiyasının milli ucqarların iqtisadi "fəthi"ni gücləndird iyi 

və  rus  kapitalizmin in  milli  ucqarların  iqtisadiyyatını  ö zünə  tabe  etdiyi  dövrdən 

daha  bariz  surətdə  göstərirdi.  A zərbaycan  artıq  Rusiya  imperiyası  sənayesi  üçün 

ucuz  xa mma l  mənbəyinə  və  əlverişli  satış  bazarına  çevrilmişdi.  İqtisadiyyatı  da 

müstəmləkə  səciyyəsi  daşıyan  ölkədə  yalnız  Rusiya  sənayesi  üçün  xammal  və 

yanacaq  istehsal  edən  sənaye  sahələri  in kiş af  edə  b ilird i.  Kənd  təsərrüfatında  da 

sənayedə hakim olan  qayda-qanunlar, imperiyanın  ehtiyacını ödəməyə yönəldilmiş 

tələblər  həlledici  idi  və  onlar  A zərbaycanın  mü xtəlif  qəzalarında  iqtisadiyyatın 

inkişaf meyillərini müəyyənləşdirird i. 

Sürətlə  inkişaf  edən  Rusiya sənayesinin  yanacağa  böyük  ehtiyacı  var  idi  və 

Abşeron yarımadası neft yataqları ilə  zəngin olduğundan Bakı nəhəng neft sənayesi 

mərkəzinə çevrilmişdi. Bununla əlaqədar olaraq, Bakıda həm neft sənayesinin, həm 

də durmadan artan şəhər əhalisinin ehtiyaclarını ödəyən və onlara  xid mət göstərən 

digər  istehsal sahələri  də  yeyinti,  tikinti  materialları,  mədəni-məişət  obyektləri  də 

çoxalırdı. 

Azərbaycan qəzalarında da b ir sıra sənaye sahələri inkişafda idi. Zəngin mis 

yataqları o lan  Gədəbəydə güclənən dağ-mədən sənayesinin istehsal etdiyi  məhsul 

metropoliya sənayesi üçün zəruri  xammal  idi.  Eyni sözləri  regionlar ü zrə paylanan 

pambıqçılıq  və  ipək  sənayesi  barədə  də  demək  olar.  Tikinti  materialları,  yeyinti, 

yüngül və başqa sənaye sahələri isə Azərbaycanın sənaye həyatında o qədər də böyük 

mövqe tutmurdu.  Beləliklə,  Azərbaycan sənayesinin  müxtəlif  sahələrinin  inkişafında 

hökm  sürən  qeyri-bərabərlik  onun  mü xtəlif  regionlardakı  xammal  zənginlikləri  ilə 

bağlı  idi.  Məsələn,  Bakıda  neft,  Gədəbəydə  mis,  Xəzər  dənizi,  Araz  və  Kür  çayları 

boyu  ərazilərdə  balıq,  Şəkidə  və  Ordubadda  ipək,  Kür-Araz  ovalığı  bölgələrində 

pambıq  əldə  edilirdi.  Azərbaycanın  digər  hissəsi  aqrar  təsərrüfat  sahəsi  idi.  Bu 

---