11
əsasən hərbi-sənaye kompleksində və dövlət təşkilatlarında
istifadə olunurdu. Bu kompüterlər böyük həcmə və kütləyə
malik idi. Elektron lampalar böyuk həcmli elektrik enerjisi sərf
edirdi və tez qızırdı. Buna görə də əlavə soyutma sistemindən
istifadə olunurdu. Məsələn, ENIAC kompüterində 178468
elektron lampa, 7200 kristallik diod, 4100 maqnit elementləri
istifadə olunmuşdur və o, 30 ton ağırlığında olub, 200 kvadrat
metr sahəni tuturdu, 150 Kvt elektrik enerjisi sərf edirdi
1
.
Birinci nəsil kompüterlər yalnız saniyədə 10-20 min
əməliyyat yerinə yetirə bilirdi. Belə ki, adicə loqarifmik və
triqonometrik funksiyaların hesablanması üçün bir dəqiqədən
artıq vaxt tələb olunurdu. Əməliyyatlar yalnız ardıcıl – bir
əməliyyat qurtardıqdan sonra digər əməliyyat yerinə yetirilirdi.
Elektron lampaların istismar müddəti qısa olduğundan
kompüterlər texniki cəhətdən də etibarlı deyildi. Kompüterlərin
operativ yaddaşı zəif olub, 512-2048 bayt
2
təşkil edirdi.
Operativ yaddaş qurğusu olaraq ilk vaxtlar civə doldurulmuş
kicik diametrli borulardan, sonra isə ferromaqnitlərdən istifadə
olunmuşdur.
Birinci nəsil kompüterlər üçün proqramlar konkret
kompüter üçün unikal olan “maşın dilində” tərtib edilirdi. Bu
proqramlar həddən artıq mürəkkəb olub, onları yazmaq üçün
proqramlaşdırıcıdan kompüterin arxitekturasını dəqiq bilməyi
tələb edirdi. Proqramın daxil olunması və yerinə yetirilməsi
idarəetmə blokunun açarları vasitəsilə həyata keçirilirdi. Bu
proses mürəkkəb olduğundan və proqramda meydana çıxan
səhvlərin aradan qaldırılması zərurəti proqramın daxil edilməsi
və yerinə yetirilməsi prosesinin proqramlaşdırıcı tərəfindən
yerinə yetirilməsini tələb edirdi.
Bu nöqsanlara baxmayaraq birinci nəsil kompüterlər o
dövr üçün elmi-texniki tərəqqinin ən böyük nailiyyəti hesab
olunur və mürəkkəb, əvvəllər həlli mümkünsüz hesab edilən
1
ENIAC kompüteri 9 il – 1955-ci ilə qədər fəaliyyət göstərmişdir.
2
Bayt informasiyanın ölçü vahididir.
12
elmi, mühəndis məsələləri həll etdi. Bunun nəticəsində bir sıra
elm və sənaye sahələrində fundamental nəticələr əldə olundu.
Xüsusilə, atom fizikası və energetikası, riyaziyyat, astronomiya
və hərbi-sənaye kompleksi sürətlə inkişaf etməyə başladı.
Qərb dünyası ilə müqayisədə kecmiş SSRİ-də, o
cümlədən Azərbaycanda kompüterlər bir qədər gec, keçən əsrin
50-ci illərinin əvvəllərindən başlayaraq istifadə edilmişdir.
Sovet sənayesi MESM
1
, BESM, Strela, M-1, M-2, M-3,
Minsk-1, M-20, Ural-1, Razdan və s. birinci nəsil kompüterlər
istehsal etmişdir.
II nəsil kompüterlərin istehsalı. Bu mərhələ 1955-
1967 –ci illəri əhatə edir. İkinci nəsil kompüterlər element
bazası əsasən yarımkeçiricilərdən ibarət kompüterlərdir. Bu
kompüterlərdə elektron lampaları Bell Laboratories (ABŞ)
firmasında Nobel mükafatı laureatları Uilyam Şokli, Uolter
Bratteyn və Con Bardin tərəfindən yaradılmış tranzistorlar əvəz
etdi.Tranzistorlar kiçik ölçüyə malik olub, daha davamlı,
elektrik enerjisinə az tələbkar idi və təqribən 40 ədəd elektron
lampanı əvəz edə bilirdi. Bunun nəticəsində kompüterlərin
həcmi və kütləsi dəfələrlə kiçildi, elektrik enerjisinə tələbat
azaldı, maya və istismar dəyəri ucuzlaşdı. Eyni zamanda
məhsuldarlığı, funksional imkanları, etibarlığı on dəfələrlə
yüksəldi. Məsələn, Mark-1 adlı birinci nəsil kompüter
m
17
5
,
2
×
ölçüyə malik olub, maya dəyəri 500 min dollar idisə,
PDP-1 ikinci nəsil kompüteri artıq məişət soyuducusu
həcmində olub 20 min dollara satılırdı.
İkinci nəsil kompüterlərdə displeylərdən istifadə
edilməyə başlandı. Bu informasiyanın etibarlı qorunmasını
təmin etməklə, informasiyanın daxil və xaric olunmasını xeyli
1
MESM (Малая Электронная Счетная Машина) 1950-ci ildə S.A.
Lebedevin rəhbərliyi altında Ukrayna Elmlər Akademiyasının
Elektrotexnika İnstitutunda hazırlanmışdır və SSRİ-də yaradılan ilk
komputer hesab edilir.
13
asanlaşdırdı. Operativ yaddaşın həcmi artaraq minimum 32
kbayt
1
oldu.
İkinci nəsil kompüterlər üçün xüsusi
sistem proqram
təminatı, o cümlədən informasiyanın paket emalı sistemləri,
sonralar
əməliyyat sistemləri yaradıldı. Kompüterin
arxitekturasından asılı olmayan yüksək səviyyəli alqoritmik
dillərin
2
(Fact, MathMatic, Algol, Fortran, Kobol və s.)
yaranması və onlar üçün müvafiq kompilyatorun
3
və standart
altproqramlar kitabxanasının yaradılması ilə proqramlaşdırılma
olduqca asanlaşdı və həll olunan məsələlərin əhatə dairəsi
genişləndi.
Kompüterlərin ucuzlaşması və proqram təminatının
inkişafı onların tətbiq sahəsini xeyli genişləndirdi. Kompüterlər
artıq elmi-texniki hesablamalar aparmaqla yanaşı maliyyə-
iqtisadi, istehsal-texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılması üçün
tətbiq edilməyə başlandı. Artıq onlar daha çox biznes
müəssisələrində, təhsil və layihələndirmə mərkəzlərində geniş
istifadə olundu. Azad kompüter bazarı formalaşdı, kompüter
istehsalı sürətlə artdı. Bir sıra böyük firmalar, məsələn, IBM,
CDC, DEC və s. kompüter istehsalına başladı.
Keçmiş SSRİ-də BESM-3,4, Ural-11,14,16, Minsk-22,
M-222, Mir, Nairi ikinci nəsil kompüterlər istehsal olunmuş və
istifadə edilmişdir. Onların məhsuldarlığı saniyədə 50-100 min
əməliyyat olmuşdu.
III nəsil kompüterlərin istehsalı
. Bu mərhələ 4-1975-
ci illəri əhatə edir. Üçüncü nəsil kompüterlərin element
bazalarını inteqral sxemlər və ya mikrosxemlər təşkil edir
4
. İlk
mikrosxemlər 1958-ci ildə Cek Kilbi və Robert Noys
tərəfindən yaradılmışdır. Mikrosxemlər təqribən 10 мм
2
ölçüyə
malik olub, on min tranzistoru əvəz etməyə qadirdir. Bu isə
1
Kbayt informasiyanın ölçü vahididir və 1024 bayta bərabərdir.
2
Bax: Alqoritmik dillər.
3
Bax: Proqram təminatı.
4
Bir sıra ingilis dilli ədəbiyyatlarda mikrosxem əvəzinə Chip işlədilir.
Dostları ilə paylaş: |