Aydın Dadaşov
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
37 soran quzğunluq!” Müəllif məqaləsində “pətənələri çuvaldan geniş olan, insaf, vicdan, mürvət bilməyən “quzğunlara” birbaşa müraciət edir: “Amandır, quzğunlar! Vətən əldən gedər, yaman günlərə qalarıq. Balalarımızın xatirinə, gələcəkdə övladlarımızın xatirinə rəhm edin millətə, əl çəkin mürtəd işlərdən, yoxsa gələcək tarixində adınız çəkiləndə lənət oxunacaqdır...” (87.səh.389-390). 1905-ci il inqilabından sonra Azərbaycanda bir neçə bolşevik qəzeti çap olunmağa başladı. Bu qəzetlər özlərinin üsyankar ideyaları ilə seçilirdi. 1906-cı ildən M.Əzizbəyov və S.M.Əfəndiyevin rəhbərliyi ilə nəşr olunan ilk leqal bolşevik qəzeti “Dəvət-Qoç” əsas ideyanı 19 iyul 1906-cı il 19-cu sayında belə müəyyən edirdi: “Camaətin nicatına və rahatlığına ancaq bir çarə var, o da camaəti müsəlləh etməkdir, yəni, hamısına silah verməkdir” (123). Göründüyü kimi, siyasi platformaların formalaşdığı ilkin mərhələdən başlayaraq bolşeviklər hakimiyyəti ələ almaq üçün silahlı qarşıdurma yaratmaqla vətəndaş müharibəsi törətməkdən belə çəkinmirdilər. Məhz silahlı üsyanla Rusiyada hakimiyyəti ələ almış bolşeviklər, sonrakı fəaliyyət dövründə də marksizm-leninizm ideyalarının digər dövlətlərə ixracını yalnız silahlı təcavüz kimi təsəvvür edərək, kütləvi informasiya vasitələrində demokratik siyasi marketinq imkanlarından istifadə olunmasını ağıllarına belə gətirmirdilər. Bu isə inzibati amirliyin tüğyan etdiyi bir ölkədə məmurlar ordusunun özbaşınalığı və vətəndaşdan sakinə çevrilmiş qara kütlənin yaşamaq uğrunda mübarizədən üz döndərib içkiyə qurşanması üçün üzdəniraq “məhsuldar” mühit yaradırdı. Leninin şərqdə ən ağıllı adam saydığı əsl demokrat Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (1884-1955) “İrşad” qəzetinin 26 noyabr 1906-cı il 272-ci sayında “Dur ay yatmış” jurnalındakı “Araq içməyiniz” məqaləsini tərcümə etmiş: “Hər bir butulka araq içməyinizlə siz camaətin xoşbəxtliyini və azadlığını içirsiniz. Siz bununla ilanı, balığı bankada spirtləyən kimi öz hürrüyətinizi spirtliyorsunuz. Hər bir butulkasına verdiyiniz 123 qəpik pulun 11 qəpiyi bürokratlara çatıyor (...) məlumdur ki, piyan camaət ilə dolanmaq bürokratlara çox asandır (...) öz ailəsinin səadəti də piyana lazım deyil” cümlələrindən sonra: “Bu tərcüməyə əlavə olaraq biz də öz tərəfimizdən “Araq içməyiniz!” əvəzində “Araq içməyə öyrətməyiniz!” – desək daha yaxşı, daha müsəlmanlara münasib olar zənnindəyiz. Həqiqətən də biz müsəlmanlar içkiçi olmasaq da, buna başlamışıq. Hətta Kazan tatarları, türkmən təkələri, ləzgilər bu babətdə heç rus mujikindən geri qalmazlar, amandır, arkadaşlar, araq içməyə öyrənməyiniz, öz səadətinizi içməyiniz!” (70.səh.69) - əlavə etməklə artıq gündəmə gəlməkdə olan bu problemə özünün sağlam münasibətini bəyan etmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə “Tərəqqi” qəzetinin 30 sentyabr 1908-ci il 65, 68-ci saylarında dərc etdirdiyi “Kooperativ cəmiyyətləri” məqaləsində bazar iqtisadiyyatının tələblərini aydın şəkildə şərh edir: “Fabrikaçının imkanı 38 olduğundan maşın vasitəsi ilə müdam işləyib məta hazırlıyor. Məta hazırlıyor da, satılacağını heç bilmiyor. Buna görə də ona lazımdır ki, azad olsun, yollar rahat olsun, insanların bir-birilə rəftarı və əşyanın hüsulu asan vəchə düşsün. Ona gərəkdir ki, hər yerdə müəyyən bir qanun mühafizəsi görsün” (70.səh.197). O dövrdə sənayeləşmə nəticəsində yeni peyda olmuş reklam agentlərini arxaik dildə dəllal adlandıran müəllif yazır: “Bir nəfər dəllalı güdəndə görün ki, o, dükanları qapı-qapı gəzib nələr qayırır? Baxınız ki, o nə yollar ilə mağazalara girib vəkil olduğu ticarətxanənin, yainki, fabrikanın mətaını nə dillərlə tərif edib nə üsullar ilə işə verir” (70.səh.202). Naməlum şəxs tərəfindən Nobel şirkətinin mühəndisi Maksimova atılan gülləyə görə iki yüz fəhlənin işdən atılmasına münasibətini Məhəmməd Əmin Rəsulzadə “Tərəqqi” qəzetinin 16 fevral 1909-cu il 37-ci sayında dərc etdirdiyi “Açıq terror” məqaləsində: “Bir nəfər caniyə qisas etmək üçün iki yüz nəfərə cani olmaq nə böyük istibdad! Haqsızlıq!” – deyə qətiyyətlə bildirir. Bütövlükdə mütərəqqi dövrü mətbuatda gəlmə şirkətlərin yerli xalqların taleyinə biganə qalmaları tez-tez işıqlandırılırdı. Təsadüf deyil ki, adı çəkilən şirkətlər fəhlələr üçün eyni tipli baraklardan, xarici rəislərin yaşadıqları saray və bağdan savayı şəhərdə heç bir tikinti aparmamışdılar. Fəaliyyətlərində daim müstəmləkə siyasətindən doğan sərt siyasi və iqtisadi qanunların yaratdığı məhdudiyyətlə buxovlanan yerli sərmayədarlar gəlmələrdən fərqli olaraq tək maddi qazancla kifayətlənməyərək öz talelərinin doğma xalqla bağlı olduğunu dərk edirdilər. Məhz bu zəmində formalaşan strateji təfəkkür tərzi onların bir çoxunu maarifçiliyi təbliğ etmək məqsədi ilə yaranan mətbuatın, təhsilin, mədəniyyətin, elmin, texnikanın inkişafını nizamlayan, hüquqi status qazanmış mütərəqqi cəmiyyətlərin himayədarı etdi. Milli kapitalizmin formalaşması artıq dövrün tələbinə çevrilir və Hacı Zeynalabdin kimi xeyriyyəçilər örnək hesab olunurdular. Bununla belə öncə dünyaya, sonra millətə sevgini önə çəkən mütərəqqi ziyalılarımız millətçiliyi qətiyyən qəbul etmirdilər. Məhəmməd Əminin “Tərəqqi” qəzetinin 29 iyun 1909- cu il 143-cü sayında dərc etdirdiyi “Qəribə bir baykot” məqaləsindəki: “Millətçilik! İnsan-insanlar əvəzində utanıyor, xəcalət çəkiyor” (70.səh.378) sözləri buna parlaq misaldır. 1910-cu ildən milli müstəqillik ideyalarını önə çəkən “Açıq söz” qəzeti Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin simasında Azərbaycan xalq Cümhuriyyətinin mənəvi təməlinin qoyulmasına başladı. Y.V.Çəmənzəminli də “Açıq söz” qəzetində çap olunmuş “Bizə ciddi mətbuat çoxdan lazım idi” məqaləsində müharibə meydanındakı məğlubiyyətdən laxlamış məmur idarəçiliyinin zəifləməsi nəticəsində yaranmış və demokratik fikir təməlində bərqərar olmuş kütləvi informasiya vasitələrinin imkanlarını dəyərləndirir: “Rus-yapon” müharibəsi bizə “Həyat” ilə “İrşad”ı bəxş etmiş idi. Böyük Avropa dalğası da “Açıq söz”ü vücuda gətirdi. Məsləksiz mətbuatdan Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|