Aydin haciyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
6
Türkiyə Batum və Qars vilayətlərini aldı ki, bu da Almaniya hökümətinin 21 fevral 1918-ci ildə təklif etdiyi sülh şərtlərində nəzərdə tutulmamışdı. Sözsüz ki, bağlanmış sülh müqaviləsi bilavasitə bütün Qafqaz dövlətlərinin mənafeyinə toxunur, yenicə əldə edilmiş suverenliyin müdafiəsi üçün geniş siyasi, hərbi və diplomatik fəaliyyət sahəsi yaradırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, hələ Brest-Litovsk sülh müqaviləsi bağlanadək Zaqafqaziya Seymi dövlət sərhədlərinin nizama salınması haqqında Türkiyə ilə müqavilə bağlamağa səy göstərmişdi. Bu məqsədlə də Zaqafqaziya Seyminin 16 fevral 1918-ci ildəki iclasında xüsusi nümayəndə heyəti seçildi, A.İ Çxenkeli nümayəndə heyətinə sədr təyin edildi. Türkiyə ilə aparılan sülh və sərhədlər haqqındakı danışıqlarda Azərbaycandan M.D Hacınski, M.Q Heydərov, M.Y Mehdiyev, X.Q Məmmədov, A. Şeyxülislamov, M.Ə. Rəsulzadə və Ə.B Pepinov iştirak edirdilər. 13 mart 1918-ci ildə Zaqafqaziya Seyminin nümayəndə heyəti Trabzonda sülh konfransında iştirak edir. Eyni zamanda 3 mart 1918-ci ildə Brest-Litovsk müqaviləsinin bağlanmasına etiraz olaraq bütün dövlətlərə teleqram göndərir: “Zaqafqaziya və onun sərhədlərinə aid olan, müstəqil Zaqafqaziya hökümətinin razılığı və təqdiri olmadan bağlanan hər bir müqavilə beynəlxalq əhəmiyyətdən və mütləq qüvvədən məhrum hesab edilir, çünki Zaqafqaziya heç vaxt bolşevik hakimiyyətini və Xalq Komissarları Sovetini tanımamışdır” 1 .
olmağı və mehriban qonşuluq münasibətləri yaratmağı” arzuladı. Danışıqlar nəticəsində martın 21-də Türkiyə nümayəndə heyəti Batum, Ərdahan və Qars sancaqlarına olan iddiasından imtina etdiyi haqqında bəyannamə təqdim etdi, bundan əlavə martın 23-də yeni ərazi güzəştləri – Kağızman dairəsinin qərb hissəsinin Zaqafqaziya Seyminə verilməsi haqqında bəyanat verdi. Lakin Zaqafqaziyanın bütün siyasi və milli qüvvələri Türkiyə dövlətinin bu sülhsevər qərarını eyni cür qarşılamadılar. Brest-Litovsk müqaviləsinin ağır şərtlərindən can qurtaran ekstremist erməni qüvvələr çox düşünmədən yeni əldə edilmiş vilayətlərdə müsəlman əhaliyə qarşı təcavüzə başladılar. O günlərdə “Azərbaycan” qəzeti (25 sentyabr 1918) yazırdı: “Türkiyənin Avropa müharibəsində iştirakında daşnaklar özlərinin böyük arzularını ən yaxın vaxtlarda həyata keçirtmək imkanı gördülər. Lakin “Böyük Ermənistsn” xülyası etnik cəhətdən təmiz ərazinin yaradılmasını tələb edirdi. Və əvvəlcə Qars və Qars vilayətinin müsəlman əhalisinin sistematik sürətdə döyülməsi başlayır”. Burada oxucunun diqqətini belə bir fakta cəlb etmək lazımdır ki, rəsmi tarixdə dəfələrlə göstərildiyi kimi türk qoşunu yox, məhz erməni qoşunu Qars vilayətində cinayət və dəhşətlər törətmişdi. Türk qoşunları gələnə kimi “quberniyanın (İrəvan quberniyası nəzərdə tutulur- A.H) hər yerində müsəlmanların həyatı tükdən asılı idi; bu vaxt erməni ştabının əmrilə 200-dən çox müsəlman kəndi qılıncdan keçirilmiş,
1 “
7
yandırılmış və 200 minə yaxın müsəlman kəndlisi evsiz-eşiksiz qalmışdı; bütün bunlara aclıq və xəstəlik də əlavə edilmişdi” (“Azərbaycan” qəzeti, 13 noyabr 1918).
Yeri gəlmişkən qeyd etmək istərdik ki, erməni hökümətinin bu cür hərəkətlərinə RSFSR Xalq Komissarları Sovetinin 29 dekabr 1917-ci il tarixli “Türkiyə Ermənistanı haqqında” dekreti əsas verə bilərdi. Bu dekretdə elan edilirdi ki, Rusiyanın Fəhlə və Kəndli höküməti Rusiya tərəfindən işğal edilmiş “Türkiyə Ermənistanı” ermənilərinin tam müstəqilliyə qədər azad sürətdə öz müqəddəratını təyinetmə hüququnu müdafiə edir. Xalq Komissarları Soveti hesab edirdi ki, qoşunun çıxarılması, dərhal erməni xalq milisinin yaradılması və müxtəlif ölkələrə səpələnmiş bütün ermənilərin maneəsiz buraya qayıtması bu məqsədlərə çatmağa zəmin ola bilər. Dekretin mühüm bəndlərinin həyata keçirilməsində “Türkiyə Ermənistanı” əhalisinə hər cür yardım etmək Qafqaz işləri üzrə müvəqqəti komissar S.Şaumyana tapşırılırdı. Təəccüblü odur ki, Zaqafqaziya ərazisində yalnız Ermənistan Xalq Komissarları Sovetinin xüsusi dekretinin obyekti olmuşdu və onun öz müqəddəratını təyinetmə hüququ formal sürətdə elan edilməmişdi, məhz bu vilayətlərdə erməni müstəqilliyinin təmin edilməsi üçün Sovet höküməti tərəfindən bir sıra konkret tədbirlər nəzərdə tutulmuşdu. Baxmayaraq ki, Azərbaycan milli müstəqilliyinin də bu cür zəmanətə ehtiyacı vardı. Buna əmin olmaq üçün “Zəhmətkeş və istismar olunan xalqın hüquq bəyannaməsi”nin hazırlıq və yekun mətninə baxmaq kifayətdir. Lakin RSFSR xalq xarici işlər komissarının müavini G. Çeçerinin Almaniyanın diplomatik nümayəndəsi Mirbaxa göndərdiyi 11 may 1918-ci il tarixli notası “Rusiya Sovet hökümətinin Zaqafqaziyanın ayrılmasını heç vaxt tanımadığını” göstərirdi ki, bu da tarixi hadisələrin təhlilinə bəzi mənasızlıq gətirir. Əgər bu bəyanat “Türkiyə Ermənistanı” haqqında dekretə və “Zəhmətkeş və istismar olunan xalqın hüquq bəyannaməsi”nə (12 mart 1918-ci ildə Ümumrusiya III Sovetlər qurultayında qəbul edilmişdir) zidd deyildisə, onda biz kifayət qədər mürəkkəb formulanı - “Ermənistan və Zaqafqaziya” formulasını həyata keçirmək səyilə razılaşırıq. Burada Zaqafqaziya dedikdə Ermənistana bitişik bütün ərazi nəzərdə tutulur. Belə ərazilərdən biri də Qars vilayəti idi ki, burada erməni qoşunları dinc əhaliyə qarşı qəddarlığının həddi olmayan vuruşa başladılar. Bu, həmin erməni hərbi hissələri idi ki, Brest-Litovsk sülh müqaviləsinə görə Rusiya Respublikası bunları tərxis edib buraxmalıydı. Beləliklə, müqavilə pozulurdu və Türkiyə müəyyən qərarlar qəbul etmək zəruriyyəti qarşısında qalırdı. Bununla bərabər, Türkiyə hökümətinin sonrakı addımlarına Bakıdakı mart hadisələri təsir göstərdi. Bu hadisələrlə əlaqədar 19 sentyabr 1918-ci ildə “Azərbaycan” qəzeti ürək ağrısı ilə yazırdı: “Daşnaksütyun partiyasının hərbi Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|