Автотранспортлни ишлатиш ва таъмирлаш йыналиши быйича ы=ув амалиёти =ыллнмаси

1. 
   MAVZU: «Dvigatelni qismlarga ajratish va yig‘ish».
   

KSHMning vazifasi yonilg‘i aralashmasining yonishidan hosil bo‘lgan gaz bosimi hisobiga, porshenning ilgarilanma-qaytma harakatini, tirsakli valning aylana harakatiga o‘zgartirib berishdan iborat. KSHMning detallari ikki guruhga ajratiladi. qo‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchi.

Qo‘zg‘almas guruhga silindrlar bloki 1, kallagi 11 bilan, oldingi va ketingi qopqoqlar 8 mahkamlovchi va zichlovchi detallar; qo‘zg‘aluvchi guruhga porshen guruhi 12, shatun 13, tirsakli val 4 va maxovnik 10 kiradi.
Silindrlar bloki dvigatelning asosi sanaladi, uning ichida dvigatelning asosiy mexanizmlari va tizim detallari joylashgan. Silindrlar bloki kulrang cho‘yan (ZIL-130, KamAZ-5320) yoki aluminiy qotishmasidan (TICO, DAMAS, MATIZ, NEXIA) quyib tayyorlangan. Quyma murakkab quti shaklida amalga oshirilgan.




1-rasm. Krivoship - shatun mexanizmi.
1-silindrlar bloki; 2-oldingi salnik; 3-o‘zak podshipnigi; 4-tirsakli val; 5-tayanch yarim halqalari; 6—orqa salnik; 7-orqa qopqoq zichlagichi; 8-orqa qopqoq; 9-birlamchi valning podshipnigi; 10-maxovik; 11-silindrlar kallagi; 12-porshen guruhi;
13-shatun; 14-zichlovchi qistirma.

Silindrlar bloki yuqori yuzasi va blok kallagining pastki yuzasini zich biriktirish maqsadida yuzaga tekis, toza ishlov beriladi. Bu yuzalar orasiga metalasbestli zichlovchi qistirma 14 o‘rnatilib, qistirma gazlarni tashqi muhitga chiqishi, sovitish suyuqligi va moyni silindrlarga kirishidan saqlaydi. Blok kallagi, silindrlar blokiga mahkamlovchi gayka va boltlarni ma’lum ketma-ketlikda, dinamometrik dastak yordamida, bir tekisda tortib mahkamlanadi. Cho‘yandan tayyorlangan blok kallagi issiq dvigatelda, alyumin qotishmali blok kallagi sovugan dvigatelda tortib mahkamlanadi.

Porshen ish taktidagi gazlar bosimini qabul qilib barmoq va shatun orqali tirsakli valga uzatadi. Yuqorigi va pastki chetki nuqtalarda (YU.CH.N va P.CH.N) uning tezligi no‘lga teng bo‘lib, harakat tezligi oldin maksimalga va maksimal qiymatdan no‘lga tenglashadi. Shu sababdan katta inersiya kuchlari sodir bo‘lib, uning kattaligi porshen massasi va tirsakli valning burchak tezligi ta’sir ko‘rsatadi.
Bundan tashqari, yonuvchi aralashma yonishi va gazlarni kengayishi, hamda ishqalanish hisobiga porshenga yuqori harorat ta’sir etadi.
Alyuminli qotishmadan tayyorlangan porshenlar yetarli darajada mustahkam, yengil, yuqori haroratga chidamli va antifriksion xususiyatga ega.
Porshen uchta asosiy qismdan iborat, bular porshen tubi, porshen kallagi va yo‘naltiruvchi qism. Porshen kallagining sirtida zichlovchi (kompression) va moy sidirgich halqalarni o‘rnatish uchun ariqchalar o‘yilgan. Moy sidirgich halqalarini o‘rnatadigan ariqchalar aylanasida moyni o‘tishi uchun teshik mavjud.
Suyuqlik bilan sovitiladigan silindrga nisbatan porshen ko‘proq kengayishi sababli, porshen kallagining diametri, silindr ichki diametridan kichik qilib tayyorlangan. Undan tashqari porshenning yo‘naltiruvchi qismini diametri, porshen kallagi diametridan kattaroq, ya’ni kesik konus shaklida bo‘ladi. Porshen silindrda siqilib qolishini oldini olish maqsadida, porshenning yo‘naltiruvchi qismi kesilgan (kengayish koeffitsiyenti katta bo‘lgan porshenlarda) va oval shaklida (ovalning katta o‘qi, porshen barmog‘ining o‘qiga perpendikular) bo‘ladi.
Porshenlarni silindrlarga to‘g‘ri o‘rnatish va shatun bilan to‘g‘ri biriktirish uchun, shatunlarda va porshenlarda maxsus belgilar mavjud. Porshenni dvigatelga o‘rnatishdan oldin o‘lchami va massasi bo‘yicha tanlab olinadi. Massalardagi farq minimal bo‘lishi talab etiladi, shunda dvigatelni muvozanatlanganligi buzilmaydi.
Porshenga o‘rnatilgan halqalar, porshen va silindlar orasida zich, harakatlanuvchi birikish hosil qiladi. Porshenda zichlovchi va moy sidirgich halqalar bo‘ladi.
Halqalar legerlangan po‘latdan yoki issiqga chidamli cho‘yandan tayyorlanadi. Halqalar to‘g‘ri kesilgan qulfga ega. Erkin holatda porshen halqasining diametri silindrning ichki diametridan katta bo‘ladi. Shu sababdan porshen ariqchalariga halqalar o‘rnatilib, silindrga siqib kiritilganida, kengayish hisobiga silindrning ichki yuzasiga jips joylashadi. Halqadagi qulf tirqishi halqa qiziganida kengayish imkoniyatini yaratadi.
Zichlovchi halqalarning ko‘ndalang kesim shakli konussimon tashqi yuzali, faskali yoki o‘yiqchali bo‘ladi. Faskali va o‘yiqchali zichlovchi halqalarni porshenga o‘rnatilganida faskasi yoki o‘yiqchasi yuqoriga, blok kallagiga yo‘nalgan bo‘lishi kerak.
Moy sidirgich halqani, zichlovchi halqalarning ostidagi ariqchaga o‘rnatiladi. Bu halqalar zichlovchi halqalardan farqli bo‘lib, ularning tashqi yuzalarida halqasimon ariqchalar va moy o‘tishi uchun teshikchalar bo‘ladi. Halqalarni porshenga o‘rnatishda, qo‘shni halqalarning qulflari bir-biriga nisbatan ma’lum burchakga (90, 180) surilgan bo‘lishiga ahamiyat berish kerak.
Porshen shatunning yuqorigi kallagi bilan porshen barmog‘i yordamida biriktiriladi. Porshen barmog‘i yengil, mustahkam, yeyilishga chidamli bo‘lishi talab etilishi sababli, uglerodli yoki kam uglerodli po‘latdan truba shaklida tayyorlanib, yuzasi 1  1,5 mm chuqurlikda toblanib, jilvirlab, silliqlangan. Barmoq uyasiga o‘rnatilganidan so‘ng cheklovchi halqalar o‘rnatiladi.
Ishlab turgan dvigatelda alyumin qotishmasidan tayyorlangan porshen, po‘latdan tayyorlangan barmoqga nisbatan ko‘proq kengayishi sababli porshendagi barmoq uyasida taqillashlar sodir bo‘lishi mumkin. Shu sababdan porshen 7080 S qizdiriladi, so‘ngra barmoq o‘rnatiladi.
Porshen guruhi tirsakli val bilan shatun yordamida birikadi. Shatunning asosiy qismlari yuqorigi ajralmas kallakdan, unga presslab bronzali vtulka o‘rnatiladi, ko‘ndalang kesimi qo‘shtavr shaklidagi o‘zakdan va pastki ajraluvchi kallakdan iborat. Shatun po‘latdan presslab tayyorlanadi va termik ishlov beriladi.
Tirsakli valning shatun bo‘yinlari silindrlar soni va joylashishiga, dvigatelning ish tartibi va taktiga bog‘liq bo‘ladi. Tirsakli val o‘zak va shatun bo‘yinlaridan, jag‘lardan, posangilardan, oldingi va ketingi uchliklardan, moy qaytaruvchi rezba va flanetsdan tashkil topgan.
Shatun bo‘yinlari tirsakli valni shatunlar bilan biriktirish uchun xizmat qiladi. Valning o‘zak bo‘yinlari silindrlar blokiga o‘rnatilgan sirpanuvchi podshipniklar yordamida qopqoq orqali mahkamlangan.
Jag‘lar valning o‘zak va shatun bo‘yinlarini biriktirib, tirsakni (krivoship) hosil qiladi. Tirsakli valda joylashgan posangilar markazdan qochma inersiya kuchlarini va ular hosil qiladigan momentlarni qabul qiladi, valni muvozanatlaydi.
O‘zak va shatun bo‘yinlarining yeyilishiga chidamliligi va ishlash muddatini oshirish maqsadida yuqori chastotali to‘kda qizdirib toblab, jilvirlab silliqlangan. O‘zak va shatun podshipniklari sifatida yupqa devorli vkladishlar o‘rnatiladi.
Ilashish muftasi ishlatilganda yoki gaz taqsimlash mexanizmida qiya tishli shesternyalar qo‘llanilganda tirsakli valni o‘q bo‘ylab suruvchi kuch hosil bo‘ladi. Shu sababdan tirsakli valning o‘zak podshipniklaridan biri tayanchli bo‘ladi. Tirsakli valni o‘q bo‘ylab siljishdan saqlash uchun uchinchi o‘zak podshipnikiga (TICO) da ikki yoniga po‘latli qo‘zg‘almas yarim halqalar o‘rnatiladi. Tirsakli valning o‘q bo‘yicha siljishi 0,11  0,31 mm., ruxsat etilgan eng katta tirqich 0,4 mm(TICO) da bo‘lishi kerak.

2.