Atrof muhitni muhofaza qilish

Laboratoriya ishi 9

Mavzu: Harorat. Namlik.
Darsning maqsadi: Harorat va. namlikning Muhitda harorat va namlikning taqsimlanishi. Iqlimiy omillarni (yorug’lik, namlik, harorat, bosim)ni tirik organizmlaraga ta’siri

Kerakli jihozlar: Iqlim haritasi, ter mometr, turli iqlim minttaqalarida yashashga moslashgan hayvonlarning rasmlari.

Topshiriqlar

1. 
   Iqlim hosil qiluvchi omillarni o`rganish:
   

1. 
   Joyning geografik o`rni
   
2. 
   Quyosh radiatsiyasi
   
3. 
   Havo massalari
   
4. 
   Yer yuzasining shakli – relief
   
5. 
   Yer yuzasining nima bilan qoplanganligi
   
6. 
   Inson omili
   

2. 
   Iqlim elementlarini tirik organizmlarga ta’siri
   
3. 
   Harorat va namlikning yer yuzasidataqsimlanishi.
   

Abiotik omillarga quruqlik biotsenozlarida quyidagilar kiradi.

1. Iqlim, yorug’lik, harorat, havo, namlik (har xil shakllardagi yog’ingarchiliklar tuproqning namligi, havoning namligi, qor qoplami ).

2. Edafik (yoki tuproq gurung) tuproqning mexanik va ximiyaviy tarkibi tuproqning fizik xossalari va boshqalar.

3. Topografik (yoki orarafik) rel’f sharoiti

Suvdagi tirik organizmlarga asosan gidrologik omillar majmui ta’sir etadi.

Biotik omillar

1. Fitogen- birgalikda yashayotgan o`simliklarning to’g’ridan-to’g’ri (mexanik ta’sirlar, simbioz, parazitlik epifitlarning yashashi) va bevosita (tirik organizmlar yashayotgan muhitning o`zgartirishi) kabi ta’sirlari

2. Zoogen hayvonlarning (oziqlanishi, payhon qilish va boshqa urug’larni tarqatishi muhitga ta’sir etishi ) kabi ta’sirlar

3. Mikrobiogen va mikogen - mikroorganizmlar va zamburug’larning (parazitlik, tashqi muhitni o`zgartirish) ta’siri

Antropogen omillar insonning faoliyati natijasida kelib chiqadigan omillardir. Antropogen ta’sir natijasida tirik organizmlar yashash muhitining o`zgarishi o`z navbatida ekotizimlarning tarkibiy qismlari o’rtasidagi bog’lanishlarning buzilishiga, inqirozga yuz tutishiga olib keladi. Ba’zi hollarda biotsenozlarning butunlay yo`qolib ketishiga sabab bo’ladi.

Ekologiyada muhit deb, tirik organizmni o’rab turgan fizik qumrovni e’tiborga olinadi. Aniqroq so`z borganda muhit tevarak atrofdagi o`zaro bog’lanishlardagi shart sharoit ta’sirlar majmuasidir. Odatda tabiiy va sun’iy muhitlar ajratiladi. Tabiiy muhitni suv, quyosh , shamol, havo, yer o`simlik va hayvonot dunyosi kabi tabiiy omillar majmui tashkil etadi. Sun’iy muhit inson tomonidan yaratilgan bo`lib insonning mehnat mahsuli yotadi. Tabiiy va sun’iy muhitlar bir biri bilan chambarchas bog’liq. Ularning bog’liqligini ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi. Ekologik muhit bo`lib tirik mavjudotlar sub’yekt va ob’yekt ta’sirlar sifatida qatnashib, ta’sirlar esa tevarak atrofni saqlab qolish yoki xavf solish sharoitini keltirib chiqaradi. ekologik muhit o`z navbatida muayyan ekologik tizim hisoblanib uni tabiiy va ijtimoiy iqtisodiy qismlarga ajratish mumkin.

Antropogеn omillar: dеb odamlar faoliyatining tabiatga ko`rsatadigan ta`siriga aytiladi. Natijada rеlyеf o`zgaradi, Yer yo`zining kimyoviy tarkibi, atmosfera o`zgaradi, ayrim tabiiy biogеotsеnozlar yuqotiladi. Sеkin-asta sun`iy agrobiotsеnozlar tashkil qilinadi, yangi tur va navlar kеltirilib chiqariladi, botqoqliklarning quritilishi, ko`rik va ba`zi Yerlarning o`zgartirilishi va xakozo.

Omillarning eng asosiy xususiyatlaridan biri, ular chеgaralovchi sifatida ta`sir qilib, organizmlarning shu sharoitda yashashi mumkin emasligini ko`rsatadi. Bundan tashqari omillar anatomik va marfologik tomonidan organizmlarning o`zgarishiga ham olib kеladi. Masalan, qurg’oqchilik sharoitiga o`simliklar yozda barglarini to`kishi, ksYer omorf tuzilishi, ildizlarining chuqur kеtishi bilan moslashadi.

a). Ekologik omillar tirik organizmlarga quyidagicha ta`sir qilishi mumkin.

Ba`zi bir turlarni ter ritoriyadan chiqarib yuborish (iqlim va fizik kimyoviy sharoit to`g`ri kеlmaydi), ya`ni turlarning gеografik tarqalishini o`zgartiradi.

Har bir turga ta`sir qilish natijasida ularning hosildorligini o`zgartirish va o`sish darajasiga ta`sir qiladi. Shu bilan birga turlarning qirib yuborishi migratsiyaga hamda populyatsiya zichligiga ta`sir etadi.

Moslanish o`zgarishlarini kеltirib chiqaradi. (adabtatsiya - modifikatsiya), modda almashishdagi miqdoriy o`zgarishlar va tarkibiy o`zgarishlar (qishda va yozda uyquga kеtish), fatopYer еodik rеaksiyalarni kеltirib chiqaradi.

Yu.Libix eng kam darajadagi (minimum) omilning ta`sirini o`rganib, chеgaralovchi vazifani o’ynashini aytib o`tgan.

1915 yil ShеlfYer d faqat oz miqdorda uchraydigan omil ham chеgaralovchi roly o’ynashini aytdi. (maksimum).

Omillarning ma`lum darajada bo`lmasligi va еtarlidan ortiqchasi organizmlarning Hayot faoliyati uchun salbiy ta`sir ko`rsatadi. Omillarning eng yaxshi ta`sir qilish kuchi - omilning ekologik optimum zonasi dеyiladi.

Kritik nuqtalar orasidagi chidamlilik darajasi organizmlarning muhit omillariga nisbatan ekologik valеntligi dеyiladi

b). Chеgarolovchi omillar: Organizmlarning chidamlilik darajasiga yaqinlashgan va oz miqdorda shu darajadan o`tgan omillarga chеgarolovchi omillar dеyiladi.

Agar yashash sharoitini tashkil qiladigan omillardan birontasi yеtishmasa, unda u yo`qolgan omillar ta`sirini chеgaralab qo`yadi, hamda organizmga bo`lgan muhit ta`sirining oxirgi natijalarini aniqlab beradi, chеgaralovchi omilga ta`sir qilish yo`li bilangina bu natijani o`zgartirish mumkin. Bu «chеgaralovchi omil» qonuni agroximik Yu.Libix tomonidan 1840 yilda aytilgan

Tuproqda biror - bir zarur bo`lgan kimyoviy elеmеnt yеtishmasa, har qanday o`g`it qaysini tarkibida boshqa elеmеntlari bir bo`lgan, o`simlikka ta`sir qilmaydi, faqatgina «eng past darajada ionlarning qo`shilishi natijasidagina yuqori hosil olish mumkin.

Chеgaralovchi omillar turning gеografik tarqalishini aniqlaydi. Masalan, turning shimol tomonga Harab tarqalishini issiqlik yеtishmasligi, adir va cho`l rayonlarida esa namlik yеtishmasligini bildiradi.

Antropogеn o`zgarishlar 2 turga bo`linadi:

1. Maqsadiga muofiq antropogеn o`zgarishlarning ya`ni inosnlar tomonidan rеjaga muvofiq ravishda tabiatga ko`rsatilgan ta`sir natijasida sodir bo`ladi: masalan, quruq Yerlarni o`zlashtirish, sun`iy suv havzalarini barpo qilish, shaharlar barpo etish, sanoat korxonalarini qurish, foydali qazilma konlarini izlab topish, botqoqliklarni quritish va x.k.

2. Ikkilamchi antropogеn o`zgarishlarga ular bizga bog`liq bo`lmagan ravishda asosiy antropogеn o`zgarishlarning salbiy ta`siri sifatida ro`y beradi. Masalan, atmosfera havosini chang-gaz chiqindilari bilan ifloslanishi natijasida atmosfera havosi gaz tarkibining o`zgarishi, o`simlik va hayvonot turlari kamayib borishi, turli kasalliklar turlarini ko`payishi va x.k. Ikqilamchi antropogеn o`zgarishlarni oldini olib to`xtatib qolish mumkin emas.

Antropogеn o`zgarishlarning shakllari quyidagilardan iborat:

1. Toy-kon ishlari, Yerlarni xaydash, botqoqliklarni quritish, sunoiy suv havzalarini bartaraf etish, yangi zovur, kanallar qazish kabilar natijasida Yer yuzasi strukturasini, landshaftini buzilishi.

2. Tabiatga bеgona moddalarning tushishi natijasida tabiatdagi moddalarning aylanma harakatlarini tuzilishi.

3. Yer ning ma`lum rеgionlari va sayer amizning dеyarli hamma nuqtalaridan issiqlik va enYer gеtik balansining buzilishi.

4. Yovvoyi hayvonlarning yo`q bo`lib kеtishi va yangi turlarini paydo bo`lishi yoki yaratilishi natijasida “biota” (barcha tirik organizmlar yiyindisi) da ro`y beradigan o`zgarishlar.

Laboratoriya ishi 10

Mavzu: Shovqin. Shovqinning asosiy manbalari va odam organizmiga ta`siri.

Darsning maqsadi: Turli hududlarda shovqin darajasini aniqlash, hisobotlar qilishni o’rganish. Shovqin o’lchagichdan foydalanish malakasini hosil qilish.

Kerakli jihozlar : shovqin o’lchagich asbobi, jadvallar, slaydlar, testlar

Topshiriqlar:

1. 
   Shovqin haqida tushuncha.
   
2. 
   Shovqinning tirik organizmlarga ta’siri.
   
3. 
   Shovqin turlari.
   

Shovqin kunlik hayotimizni o’rab olgan bo’lib, ertalabki soat tovushi (56-80 dB) dan uyg’onamiz, radiodagi musiqa eshittirishlari 70 dB, ko’chadagi transport shovqinlari o’rtacha 70-80 dB, ish joyidagi shovqin 80-90 dB ni tashkil qiladi. Shovqinni atrof – muhitga keng tarqatayotgan eng xavfli omillardan biri avtotransport vositalari hisoblanadi.

Inson organizmiga salbiy ta’sir qiluvchi har qanday yoqimsiz ovoz shovqin deb yuritiladi. Shovqin inson organizmiga quyidagicha ta’sir etadi:

• 
  Insonning markaziy asab sistemasiga;
  
• 
  Bosh miya yarim sharlari taranglashib, insonda charchoqlik kelib chiqadi;
  
• 
  Odam bezovtalanadi;
  
• 
  Eshitish sezgisi pasayadi;
  
• 
  Insonning diqqat qilish qobiliyati buzladi;
  
• 
  Yurak va qon tomir funksiyasi buziladi;
  
• 
  Uyquda cho’chish, yaxshi dam olmaslik hollari kuzatiladi.
  

Shovqinni har bir inson har xil qabul qilishi mumkin va u quyidagilarga bog’liq bo’ladi:

• 
  Inson salomatligiga;
  
• 
  Inson kayfiyatiga;
  
• 
  Inson yoshiga va hokazolar.
  

Shovqin manbalariga quyidagilar kiradi:

• 
  Avtotansport shovqini;
  
• 
  Temir yo’llardan chiqadigan shovqin;
  
• 
  Samolyotlardan chiqadigan shovqin;
  
• 
  Tabiiy shovqin;
  
• 
  Sanoat korxonalaridan chiqadigan shovqin;
  
• 
  Turar joylar shovqini.
  

1.Ko’cha tanlanib shu joyda 1 soat mobaynida o’tgan tarnsportlar sonini aniqlash.

2. Shovqin o’lchagich yordamida har tur vositadan chiqayotgan shovqin ko’rsatkichini aniqlanadi.

Hisobot:

1. 
   Formula bo’yicha shovqin miqdorini hisoblang, ko’rsatkichlar tablitsiyaga kiritiladi.
   

SH = ( r x N) bu yer da:

SH – umumiy shovqin darajasi;

R – muayyan shovqin manbayi darajasi;

N – 1 soatda o’tgan tarnsport vositasi.

Transport turi	SHovqin ko’rstakichi		1 soatda gi transport soni	SHovqinning miqdori
	Yo’l yoqasi	Uy yoni
Poyezd
Tramvay
Traktor
Avtobus
Trollebus
Mototsikl
Yuk avtomobili
Yengil avto
Velosiped

Laboratoriya ishi 11

Mavzu: Tashqi muhit omillari.

Darsning maqsadi: Tashqi muhit omillari. malakasini hosil qilish.

Kerakli jihozlar: Termometr, plakatlar,jadvallar, slaydlar, testlar

Topshiriqlar:

1. Ekologik omillar

2. Ekologik muhit

3. Tirik organizmlarning muhitga moslashishini o`rganish.

Tayanch tushunchalar: muhit tushunchasi, tabiiy va sun’iy muhit moslashish, fiziologik moslashish, xulqiy ekologik moslashish. Abiotik, biotik omillar. Fitogen, edafik, topografik, fizik, kimyoviy va boshqa omillar muhit tushunchasi fanda turli ma’nolarni anglatadi. Bular ekologik, geografik, fizik, falsafiy ijtimoiy va boshqalar.

Omil tirik organizmlarga to’g’ridan to’g’ri ta’sir etuvchi muhitning ayrim bir tarkibiy qismidir. Shunday qilib ekologik omillar tirik organizmlar moslashish shart sharoit deb ko`rash kerak. Ekologik omil juda xilma xil tabiatda omillar tirik organizmlarga bir butun yoki birgalikda ta’sir etadi. Ular ekologik, fiziologik, genetik va boshqalar tarzida ta’sir etadi. Ekologik omillarni tasniflashda uning tabiati, harorat, sho’rlanish, bosim muhitining reaksiyasi va boshqalar doimo o`ziga xos xususiyatga ega bo’ladi. R.N. Kashkarov (1933) omillarni uch guruhga ajratadi “ iqlim, edafik, ofografik, biotik., antropik va tarixiy omillarga ajratadi.

Yashil o`simliklarning hayoti uchun zarur bo`lgan omillar kosmik (yorug’lik, harorat) va yerdagi suv va oziqa omillariga ajratiladi. Biz ekologik omillarni abiotik (o’lik tabiatning ta’siri) biotik (tirik organizmlar bilan bog’liq bo`lgan ta’sir) va antropogen (insonning faoliyati natijasida kelib chiqadigan ta’sir) omillariga bo`lib o’rganiladi.

Abiotik omillarga quruqlik biotsenozlarida quyidagilar kiradi.

1. Iqlim, yorug’lik, harorat, havo, namlik (har xil shakllardagi yog’ingarchiliklar tuproqning namligi, havoning namligi, qor qoplami ).

2. Edafik (yoki tuproq gurung) tuproqning mexanik va ximiyaviy tarkibi tuproqning fizik xossalari va boshqalar.

3. Topografik (yoki orarafik) rel’f sharoiti

Suvdagi tirik organizmlarga asosan gidrologik omillar majmui ta’sir etadi.

Biotik omillar

1. Fitogen- birgalikda yashayotgan o`simliklarning to’g’ridan-to’g’ri (mexanik ta’sirlar, simbioz, parazitlik epifitlarning yashashi) va bevosita (tirik organizmlar yashayotgan muhitning o`zgartirishi) kabi ta’sirlari

2. Zoogen hayvonlarning (oziqlanishi, payhon qilish va boshqa urug’larni tarqatishi muhitga ta’sir etishi ) kabi ta’sirlar

3. Mikrobiogen va mikogen - mikroorganizmlar va zamburug’larning (parazitlik, tashqi muhitni o`zgartirish) ta’siri

Antropogen omillar insonning faoliyati natijasida kelib chiqadigan omillardir. Antropogen ta’sir natijasida tirik organizmlar yashash muhitining o`zgarishi o`z navbatida ekotizimlarning tarkibiy qismlari o’rtasidagi bog’lanishlarning buzilishiga, inqirozga yuz tutishiga olib keladi. Ba’zi hollarda biotsenozlarning butunlay yo`qolib ketishiga sabab bo’ladi.

Ekologiyada muhit deb, tirik organizmni o’rab turgan fizik qumrovni e’tiborga olinadi. Aniqroq so`z borganda muhit tevarak atrofdagi o`zaro bog’lanishlardagi shart sharoit ta’sirlar majmuasidir. Odatda tabiiy va sun’iy muhitlar ajratiladi. Tabiiy muhitni suv, quyosh , shamol, havo, yer o`simlik va hayvonot dunyosi kabi tabiiy omillar majmui tashkil etadi. Sun’iy muhit inson tomonidan yaratilgan bo`lib insonning mehnat mahsuli yotadi. Tabiiy va sun’iy muhitlar bir biri bilan chambarchas bog’liq. Ularning bog’liqligini ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi. Ekologik muhit bo`lib tirik mavjudotlar sub’yekt va ob’yekt ta’sirlar sifatida qatnashib, ta’sirlar esa tevarak atrofni saqlab qolish yoki xavf solish sharoitini keltirib chiqaradi. ekologik muhit o`z navbatida muayyan ekologik tizim hisoblanib uni tabiiy va ijtimoiy iqtisodiy qismlarga ajratish mumkin.

Tabiiy ekotizim yoki ekosfera hayotni rivojlanishga imkon beradigan yerning tasnifi va abiotik jismlarning majmuidan iborat. Ijtimoiy iqtisodiy tizim va insonning barcha atrof muhitga (jonli va jonsiz tabiatga) bo`lgan munosabatni bildiradi. Ekologik muhit muvozanatda yoki muvozanat buzilgan hollarda bo’ladi. Tirik organizm hayoti o`zgarmagan shart sharoitlar va ta’sirlar barqaror holatida muvozonati o`zgarmaydi. Aksincha muhitning shart sharoitlari ta’sirlar buzilganda muvozanatsiz holat kelib chiqadi. Ekologik muhitning buzilishi atmosferaning yer osti suvlarning ifloslanishi, qattiq chiqindi moddalarning va ozuqaning zaharlanishi shovqinlarning ko’payishi reaktiv moddalar va boshqalarning ta’siri ortib borishda ko’rinadi. Inson tabiiy qonunlarini chuqurroq o’rganish o`rniga hayot muhitini tezkorlik bilan buzib ifloslantira boshladi.

Tirik organizmlar to’rtta asosiy muhitlarda tarqalgan. Ulardan ikkitasi havo muhitlari o’lik, tuproq muhit oraliq va organizm (muhit sifatida) tirik xususiyatga ega. Har bir hayot muhiti o`z navbatida organizmlar yashashi uchun har xil yashash joylaridan iborat. Masalan, suv muhiti quyidagi yashash joylari sifatida uchrashi mumkin: chuchuk va sho’r suv, ko’lmak va oqar suv, chuqur va sayoz, iliq va sovuq va hokazolar

Moslashish. sayyoramizda tirik organizlar bir-biridan keskin farq qiluvchi o`ziga xos to’rtta muhitgacha tarqalgan ekan Ulardan biri hisoblangan suv muhitida dastlab hayot kelib chiqqan.Keyinchalik tirik organizmlar quruqlikka chiqib tuproq hosil bo`lishida katnashadilar va uni egallaydilar . Shuningdek havo va boshqa organizmni ichida yoki sirtida ham tarqalganlar. Demak bizga ma’lum bo`lgan tirik tabiat va uning tarkibiy hisoblangan uvoqlilar, zamburug’lar, o`simliklar va hayvonlar ana shu muhitlarda yashashga moslashganlar. Moslashish yoki adaptatsiya populiyatsiyalar yoki jamoalarning morfologik xulqiy va axbarot biotsenotik xususiyatlarning majmuidan iborat bo`lib boshqa populiyatsiyalar tur jamoalar bilan yashash uchun kurashda g`olib chiqishga sababchi bo’ladigan shuningdek abiotik muhit ta’siriga chidamli bo`lganligini ifodalaydi.

Moslashish turli darajada va ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Masalan harorat olamiga moslashish turli darajada va ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Masalan harorat omiliga moslashish molekulalar darajadan boshlab to biotsenotik darajagacha kuzatilishi mumkin. Ko’pchilik o`simliklar ortiqcha qizib ketishdan saqlanish uchun boshqa o`simlik turining soyasida usadi. Bu yerda moslashish biotsenotik darajada namoyon bo’ladi. Asalarilarning uylarini haddan tashqari qizib ketganda qanotlarini qoqib uyani sovitish jamoa darajasidagi moslashishga misol bo’ladi.

Hayvonlarning teri bezlari orqali tanasini sovitishi yoki o`simliklarni transpiratsiya orqali barg yuzasini sovitish yoki shu kabilar organizm darajasidagi moslashishlardir. Xulqiy yoki etologik moslashishlar hayvonlar uchun xos bo`lib turli shakllarda namoyon bo’ladi. Masalan, tashqi muhit bilan hayvonlar tanasi o’rtasida normal issiqlik almashinuvi uchun uya qurish qulay haroratli joyni izlab topish, shuningdek qushlar va sut emizuvchilarda sutkalik va mavsumiy ko’chib yurishlar ma’lum. Hayvonlar faqat harorat olamiga xulqiy tomondan moslashib qolmay, balki namlik yorug’lik va boshqa ko’pchilik ekologik omillarga ham moslashadi.

Laboratoriya ishi 12

Mavzu: Inson va tabiiy landshaftlar. Landshaft tushunchasi va turlari.
Darsning maqsadi: Cho’l sharoiti xususiyatlari va undagi tirik organizmlar o’rtasidagi o`zaro bog’lanishlarni o’rganish.

Kerakli jihozlar:

Cho’l blokendi tasvirlangan jadval. O`zbekiston Respublikasi haritasi, ozuqa zanjiri, o’quv qo’llanmalar, ilmiy ommabop adabiyotlar.

Ishning bajarish tartibi:

Yashash muhiti dеb tabiatning bir-biriga o`zaro ta`sir qiluvchi tirik mavjudodlar bilan qoplangan qismiga aytiladi. Organizmlar murakkab va o`zgaruvchan dunyoda yashab, ular o`z Hayotini asta-sеkin shunga moslashtirib boradi. Evolyutsion taraqqiyot natijasida organizmlar to`rtta asosiy yashash muhitni o`zlashtirgan;

Suvli muhit. Suvda Hayot paydo bo`lgan va tarqala boshlagan. Kеyinchalik tirik organizmlar Yer , havo muhitini egallaganlar .Hayotning o`ziga xos 4-chi muhiti bu tirik mavjudodlarning o`zidir. Mavjudodlarning muhitga moslashuvi adaptatsiya dеyiladi. Moslashuv Hayotning asosiy xususiyatlaridan biri bo`lib, mavjudodlarning yashab qolishi va ko`payishini ta`minlaydi.

Organizmlar uchun zarur bo`lgan yoki unga tеskari ta`sir qiladigan muhit elеmеntlariga ekologik omillar dеyiladi. Tabiatda bu omillar bir biridan ajralgan holda ta`sir qilmaydi, balki murakkab komplеks ko`rinishda ta`sir qiladi.

Ekologik omillar yashashi mumkin bo`lmagan, yashash muhiti yoki shu organizmning Hayot sharoiti hisoblanadi. Turli organizmlar biror bir omillarni turlicha qabul qiladi hamda shu omilga bir holda ta`sir qilmaydi. Undan tashqari organizmlarning har bir turi uchun o`zining alohida sharoiti ahamiyatlidir.

Masalan, cho`l va yarim cho`lda yashovchi o`simlik va hayvon turlari yuqori tеmperatura va past namlikda yashaydi. Tundradagilar-nam yеtishmasligiga sеzgir va past haroratda yashay oladi. Dеmak, organizmlarning normal o`sishi va rivojlanishi uchun ekologik omillar bеvosita ta`sir etishi mumkin. Ularning haddan tashqari kuchli yoki kuchsiz ta`sir etishi o`simliklarning normal, jadal yoki sust rivojlanishiga olib kеladi. Shunga ko`ra omillarning optimum, minimum va maksimum ko`rsatkichlar organizmlar Hayotida muhim ahamiyatga ega.

Cho’l jamosidaga turlarning quyidagi keltirilgan ro’yxatdan foydalanib, barcha turlar ozuqa zanjirlari bog’lanib ketgan tabiiy zanjir sxemasini to`zing. Sxema har bir turning ro’yxatdagi tartib soni, doir yoki to’g’ri to’rtburchak ichiga olinib strelkalarining yo’nalishi o’ljadan yirtqichga, ya’ni ozuqadan uni iste’mol qiluvchi tomonga yo’naltiriladi.

Har bir turga ta`sir qilish natijasida ularning hosildorligini o`zgartirish va o`sish darajasiga ta`sir qiladi. Shu bilan birga turlarning qirib yuborishi migratsiyaga hamda populyatsiya zichligiga ta`sir etadi.

Moslanish o`zgarishlarini kеltirib chiqaradi. (adabtatsiya - modifikatsiya), modda almashishdagi miqdoriy o`zgarishlar va tarkibiy o`zgarishlar (qishda va yozda uyquga kеtish), fatopYer еodik rеaksiyalarni kеltirib chiqaradi.

Yu.Libix eng kam darajadagi (minimum) omilning ta`sirini o`rganib, chеgaralovchi vazifani o’ynashini aytib o`tgan.

1915 yil Shеlferd faqat oz miqdorda uchraydigan omil ham chеgaralovchi rol o’ynashini aytdi. (maksimum).

Omillarning ma`lum darajada bo`lmasligi va yеtarlidan ortiqchasi organizmlarning Hayot faoliyati uchun salbiy ta`sir ko`rsatadi. Omillarning eng yaxshi ta`sir qilish kuchi - omilning ekologik optimum zonasi dеyiladi.

Kritik nuqtalar orasidagi chidamlilik darajasi organizmlarning muhit omillariga nisbatan ekologik valеntligi dеyiladi

b) Chеgarolovchi omillar: Organizmlarning chidamlilik darajasiga yaqinlashgan va oz miqdorda shu darajadan o`tgan omillarga chеgarolovchi omillar dеyiladi.

Agar yashash sharoitini tashkil qiladigan omillardan birontasi yеtishmasa, unda u yo`qolgan omillar ta`sirini chеgaralab qo`yadi, hamda organizmga bo`lgan muhit ta`sirining oxirgi natijalarini aniqlab beradi, chеgaralovchi omilga ta`sir qilish yo`li bilangina bu natijani o`zgartirish mumkin. Bu «chеgaralovchi omil» qonuni agroximik Yu.Libix tomonidan 1840 yilda aytilgan

Planeta moddasining zichligi juda katta ahamiyatga ega. Yer ning zichligi deb Yer massasining shunday xajmidagi suv massasiga bo`lgan nisbatiga aytiladi.

Butun geologik tarix davomida ----- oson etuvchan va uncha zich bulmagan jismlar ajrab chiqqan . Yer ning yuqori katlamlari ular bilan boyib turgan . Buning natijasida Yer da ximiyaviy elementlar pastdan yuqoriga tomon qonuniy ravishda qobiqlar hosil qilib joylashgan.

yer yuzasida mater ik va kit’alarga ajratilgan 6 ta mater ik va 6 ta kit’a . Evroosiyo 54 mln km² afrika 30,3 mln km^{2 ,} , Atlantika 93 m.km² , Amyer ika 18 mln km^{2 ,} Xindiston 75 m.km² , Avsraliya 9 mln km² , Sh.muz 13 km² , Antartida 14 mln km².Yer harakatining geografik ahamiyatga ega bo`lganligi natijasida u o`z uki atrofida sutkalik aylanishi

Quyosh atrofida yillik aylanishi 3). Yer ,Oy umumiy ogirlik markazi atrofida harakat qilishi

Yer o`z uki atrofida garbdan sharkka tomon yoki Dunyo shimoliy kutib tomondan karaganda soat strelkasiga harakati yunalishiga teskari tomon ga aylanadi. Uki atrofida aylanishi vakti ya’ni sutka quyoshga va yuldo`zlarga karab aylanishi mumkin.

Yer shari sutkalik aylanishning geografik ahamiyati nixoyatda katta.

Yer ning quyosh radiaciyasi mavjud fazoda aylanishi uning sharsimon shaklda ekanligi bilan birga tabiatning zonal bulinishi ga olib keladi.

Yer o`zi uki atrofida aylanishi yer yo`zining quyosh nuri ta’sirida hayot uchun qulay ravishda isib va sovib turishiga sabab bo’ladi. Yer yuzasining quyosh yoritib turgan tomoni kun davomida mu’tadil isiydi tunda soya tomon mu’tadil soviydi.

Yer ning o`z uki atrofida aylanish natijasida ikkita doimiy nukta kutublar hosil bo’ladi. Bu hol sharda koordinatalar turini yaratishga ya’ni myer idian paralellar va ekvatorning utishiga imkon beradi.

Kutublarni tutashtiiruvchi chiziklar medianlar deb ataladi. Median tekisligi gorizont tekisligiga tik tushadi. Bu ikki tekislik kesishgan chizik tush chizigi deyiladi.

Yer ning o`z uki atrofida aylanishi asosiy vakt birligi bo`lgan sutka hosil qiladi va sutkalarni ikki asosiy qismga bo’ladi. Bular kun va tunga ajratiladi. Sutka organik dunyo evolyutsiya jarayonlari o`simlik va hayvonlarning fiziologik faoliyati moslashib kolgan vakt birligidir.

Yer ning quyosh atrofida aylanishi vaktning ikkinchi asosiy birligi yilni hosil qiladi. Lekin yil faqat vakt hisobi birligi bulmay Ko’pchilik tabiiy xodisalarning fasliy o`zgarishi cikli ham hisoblanadi. Yer yuzasi buyicha quyidagi yoritish mintakalariga ajratilgan. 1). ekvatorial 2). Tropik 3). Subtropik 4). Mu’tadil 5). Kutbyoli 6). Kutbiy va shu bilan 7 ta iqlim mintakasi mavjud.