Aristotel r I t o r I k a birinci kitab Ikinci kitab Üçüncü kitab Baki-2008

(dia orgen) təsiri altında qisas ilə bağlı işlər görülür. Qisas ilə 
cəza arasında fərq var: cəza cəzalanan  şəxsə görə həyata ke- 
çirilir,  qisas  isə  qisasçımn  özünə  görə,  yəni  onun  qəzəbini 
söndürmək  üçün.  Qəzəbin  пэ  olduğunu  ehtiraslar  haqqında 
traktatda66  aydınlaşdıracayıq.  Istəyin  təsiri  altında  bizə  xoş 
gəbn  hər  şeyi  edirik;  xoş  olan  şeylərin  sırasına  alışdığımız, 
mehr saldığımız  şeylsr də daxildir, ona görə ki, vərdiş etdik- 
lərinə görə öz təbiətiərinə görə xoş olmayan çox şeyi həvəslə 
edirlər.
Beləliklə,  bütün  deyilənbrin  nəticəsində  bizə  məlum 
ohır ki,  insanların özü-özünə etdikləri hər şey nemətdir və ya 
nemət  kimi  görünür  və  ya  xoşdur,  ya  da  xoşagələn  kimi 
görünür.  Amma,  insanlar öz-özünə etdikləri hər şeyi könüllü 
etdiklərinə  və  məcburiyyət  nəticəsində  isə  öz-özünə  heç  nə 
etmədiklərinə  görə  insanların  könüllü  etdikbri  hər  şeyi  əsil 
nemətbrin  sırasma  və  ya  nemət  kimi  görünənlərin  sırasma, 
həqiqətən də xoş olan,  ya da xoş  görünən şeylərə aid etmək 
olar. Мэп nemətlərin sırasma  həqiqi və ya beb görünən şər- 
dən  qurtulmağı  da,  böyük  şərin  daha kiçik  şərlə  əvəz  olun- 
masını da əlavə  edirəm,  çünki,  beb  şeylər тйэууэп mənada 
arzuolunandır, т э п , həm də xoşagəlməz, ya da beb görünən 
şeylərdən xilas olunmağı, ya da çox xoşagəlməz şeyin az xo- 
şagəlməz  şeyb  əvəz  edilməyini  də  xoş  olan  şeybrə  aid  edi- 
гэт.  Beləliklə,  faydalı  və  xoş  şeybri  nəzərdən  keçirmək la- 
zımdır,  bilmak  lazımdır  ki,  onlar  пэ  qədərdir  və  necədir. 
Faydalı  olan  şeylər haqqmda  biz  daha  əvvəl məşvərətçi xa­
rakterli nitqlərdən  danışan zaman söz açmışdıq; indi isə xoş 
olan  şeybr  haqqmda  danışaq.  Bunun  üçün  hər  bir  məlum 
predmetə münasibətdə пэ çox qeyri-müəyyən,  пэ də həddin- 
dən çox xırdaçı olmayan tərifləri kifayət hesab etmək olar.
54
11.  Məmnuniyyətin  tərifi.  Xoşluğun  müxtəlif kate- 
qoriyaları.
Məmnuniyyətə  (hSdone)  ruhun  bir  hərəkəti  və  onun 
ruhun  təbii  durumuna  sürətli  və  hissolunan  şəkildə  yerbş- 
məsi  kimi  tərif verək67,  narazılığı  isə  buna  əks  olan  bir  şey 
kimi  müəyyənbşdirək.  Əgər  bütün  buna  oxşarlar  məmnu- 
niyyətdirsə,  onda  aydmdır  ki,  yuxarıda  göstərdiyimiz  ruhi 
vəziyyətin  yaratdığı  hər  şey  xoşdur,  onu  məhv  edən,  ya  da 
əks  xarakterli  ruhi  vəziyyət  yaradan  hər  şey  isə  xoş  deyil. 
Buradan  beb  bir  nəticə  çıxır  ki,  öz  təbii  vəziyyətinə  qayıt- 
maq  və  xüsusilə  təbiətinə  uyğun  baş  verən  bir  şeyi  özünə 
qaytarmaq  əksər hallarda  xoşdur.  Vərdişlər də  xoşdur,  ona 
görə  ki,  vərdişlərimiz  bir  növ  təbii  əhəmiyyətə  malik  olur, 
vərdiş  bir  qədər  təbiətə  yaxm  olduğuna  görə  “tez-tez”  an- 
layışı  “həmişə”  anlayışına  yaxındır,  təbiət  “həmişə”  anlayı- 
şma,  vərdiş  isə  “tez-tez”  anlayışına  aiddir.  Zorakılıqsız  edi- 
b n   şeybr xoşdur,  ona görə ki, zorakılıq təbiətə ziddir;  məhz 
bu  əsasda  bütün  zəruri  olanlar  əzabdır  və  çox  haqlı  olaraq 
deyibbr ki:
Нэг cür zərurət öz təbiətinə görə əziyyətdir.68
Əgər  insanlar vərdiş etməyiblərsə,  qayğılar,  himayə və 
səybr xoşagəlməzdir və  bütün bu şeybr zəruri,  məcburi  şey- 
b r   sırasına  daxildir;  amma  son  halda  vərdiş  onları  xoşagə- 
limli  edir.  Yuxarıda  göstəribnbrə  öz  xarakterinə  görə  əks 
olanlar  xoşdur;  buna  görə  də  xoş  olan  şeybrin  sayına 
yüngülxasiyyətlilik,  fəaliyyətsizlik,  qayğısızlıq,  zarafat  və 
yuxu  daxildir,  məhz  ona  görə  ki,  bu  şeylərdən  heç  birinin 
zərurət  ib   əlaqəsi  yoxdur.  İstəyin  obyekti  olan  hər  şey  də 
xoşdur,  ona  görə  ki,  istəklər  məmnuniyyətə  can  atmaqdır. 
tstəklərdən  bəzibri  ağılsızdır,  başqaları  isə  ağıllı;  ağılsız  is- 
təkbrin  sırasına  ebbrini  daxil  edirəm  ki,  insanlar  onları  is- 
təyin  predmeti  haqqmda  olan  bu  və  başqa  rəylərdən  asıh
55

---

olmayaraq  istəyirlər;  buraya  təbii  adlandırılan,  yəni  bizim 
bədənimizin  tələb  etdiyi  istəklər  daxildir,  məsələn,  qida  is- 
təyi, aclıq,  susuzluq və hər bir ayrıca qida növünə həvəs;  bu- 
ra həm də zövq,  şəhvət predraetləri ilə bağlı istəklər, е1эсэ də 
lamisə,  qoxu  bilmə,  görmə  və  eşitmə  predmetləri  ib   bağlı 
istəklər də daxildir.
Ağıllı  istəkbr  eləbridir  ki,  inandırmanın  təsiri  altmda 
yaramrlar.  Ona  görə  ki,  biz  haqqmda  eşitdiyimiz  və  xoşa- 
gəbn  olduğuna əmin  olduğumuz  bir çox  şeybri görməyə və 
almağa  can  atırıq.  Ləzzət  hissi  məlum  təəssüratın  smaqdan 
keçirilməsində  olduğu  üçün,  təsəwür  etmək  isə  тйэууэп 
mənada  hissin  zəif forması  olduğu üçün  nəyi  isə  xatırlayan, 
ya  da  nəyə isə iimid  bəsləyən insanda  həmişə xatırladığı,  ya 
da  ümid  bəsbdiyi  şey  haqqında  тйэууэп  təsəwür  vardır: 
əgər  bu  bebdirsə,  onda  aydındır  ki,  nəyi  isə  xatırlayan,  ya 
da  nəyə  isə  ümid  bəsbyən  insanlarda  məmnunluq  yaranır, 
ona görə ki, bu halda onlar məlum qəbildən olan hissbri ke- 
çirirbr.  Beblikb,  bütün  xoş  olanlar  mütləq  ya  əsil  məm- 
nunluğun hiss ohmmasmda, ya keçmiş məmnunluğun xatır- 
lanmasmda,  ya  gələcəkdə  olacaq  məmnunluğa  bəsbnən 
ürniddə cəmlənir, ona görə ki, insanlar indini hiss edir, olub- 
keçmişi  xatırlayır  və  gələcəyə  ümid  bəsbyirbr.  tnsanlarm 
xatırladıqlarmdan  xoş  olam  təkcə  baş  verdiyi  zaman  xoş 
olanı deyil, həm də пэ isə xoşagəlməz şey də ola bibr.  Əlbət- 
tə  ki,  əgər  ondan  sonra  baş  verənbr  bizim  üçün  kifayət  qə- 
dər xoş olubsa. Məhz buna görə də deyibbr:
ölümdən can qurtarmış adam üçün 
ö z  fəlakətini xatırlamaq xoşdur.69 
Və:
Sərgərdan kimi çox gəzib dolanan 
və çox şeyə qatlaşan adam üçün 
Hətta ötüb keçən əzab*əziyyətbrdə də 
sevinc var.70
56
Buna  səbəb  odur  ki,  şərin  olmamağının  özü  də  artıq 
xoşdur.  Bizim  gözlədiyimiz  şeybrdən  bizə  эп  çox  xoş  olanı 
odur  ki,  onun  olması  ya  güclü  məmnunluq,  ya  fayda  (həm 
də  dərd  ilə  bağlı  olmayan  fayda)  ib   bağlı  olsun.  Ümumiy- 
yətlə,  olmasınm  bizə sevinc gətirdiyi hər  şey  adətən həm biz 
bu  şeyi  xatırlayan  zaman,  ya  da  onun olacağma  ümid  bəs- 
ləyən zaman  bizə ləzzət verir;  buna görə də qəzəb haqqmda 
Homerin dediyi kimi qəzəbbnmək də xoşdur:
O, baldan da şirin olub insanm sinəsinə axır.71
Buna görə də biz о adama qəzəblənirik ki, ondan qisas 
ala  bilmirik,  bizdən daha güclü olan insanlara isə biz ya heç 
qəzəblənmirik, ya da az dərəcədə qəzəbbnirik.
Istəkbrin  çox  hissəsi  ilə  тйэууэп  məmnunluq  hissi 
bağlıdır:  biz  onu  ya  istəyimizin  песэ  təmin  edildiyini  yada 
salanda, ya da onun gələcəkdə təmin olunacağına ümid edən 
zaman keçiririk:  məsəbn, qızdırma içində susuzluqdan əzab 
çəkən  xəstəbr  keçmişdə  susuzluqlarını  песэ  yatırdıqlarını 
xatırlayaraq  və  bunu  gələcəkdə  edəcəkbrinə  ümid  edərək 
məmnunluq hiss edirbr.
Eynilə  belə,  sevgilibr  öz  məhəbbətbrinin  predmeti  ib 
şifahi söhbət  edərək,  ya  da yazışaraq və  ya  hər  hansı  başqa 
bir qaydada onunla məşğul olaraq  həzz alırlar,  ona görə ki, 
sonradan  onlar  bütün  bu  hallann  xatirəbri  ib   yaşayaraq, 
sanki  doğrudan  da  onların  yanmda  sevimli  insanın  oldu- 
ğunu hiss edirbr. Bütün insanlar üçün məhəbbət onunla baş- 
lamr  ki,  onlar  təkcə  sevdikbri  insanın  onların  yanında  ol- 
masından  həzz  almır,  həm  də  onun  yoxluğu  zamam,  onu 
xatırlayaraq,  onun  yoxluğuna  görə  dilxor  olanda  belə  həzz 
alırlar.  Н э т   qəm-qüssədə,  həm  də  göz  yaşlarında  da 
тйэууэп  qəbildən  olan  həzz var:  qüssə  sevibn  insanm  yox- 
luğu  nəticəsində  yaramr,  amma,  onu  xatırlayanda,  onun  пэ 
etdiyini  və  песэ  olduğunu  yada  salaraq  bir  növ  onu  seyr 
eləyəndə insan həzz alır, buna görə də şair doğru deyib:
57

---