Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

T o‘rtin i m avzu : T erm in o lo g ik lek sik a n in g u m u m a d a b iy
lek sik a b ila n m u n o sa b a ti
Reja:
1 .Umumadabiy so ‘zlam ing terminologiya shakllanishi va rivojlanishi- 
dagi roli.
2. Terminologiya tarqqiyotida sheva elementlarining o ‘mi.
Asosiy tushunchalar: leksik fo n d , umumadabiy leksika, terminologik
leksika, xoslanmoq, maxsus tushuncha, maxsus та ’no, dastlabki та ’no,
transterminlashuv, denotat, nominativ-denotativ vazifa.
Terminologiyaning shakllanish va taraqqiy etish jarayoni tilga xos so‘z 
yasalishi qonuniyatlari hamda tilning leksik fondi asosida sodir b o ‘ladi. 
Um um iste’molga oid leksikaning terminlashuvi tarixiy hisoblanadi. Bu 
hodisa til va terminologiya orasidagi ikki tomonlama munosabatning mav- 
judligini ko‘rsatadi. M azkur jarayon shuningdek, umumadabiy leksika va 
terminologik leksika o ‘rtasidagi jips aloqalarda yaqqol namoyon b o ‘ladi.
Umumadabiy so‘zlar so‘zlashuv tili, dialektlar, lahjalar va sotsial jar­
gon, argolaming leksik boyligi va meyorini tashkil qiladi. Ayni zamon- 
da, umumxalq so‘zlari har qanday milliy til terminologiyasini hamisha 
to‘ldirib, kentaytirib boruvchi manbalardan biri tarzida e’tirof etiladi.
Umumadabiy so‘zlaming terminologik leksika tizimiga ko‘chishi, ya’ni 
transterminlashuv (Ismailov 2011)ning ikki turi mavjudligi aniqlangan.
Terminologiyaga ko‘ehgan umumadabiy leksik birliklaming m a’lum 
qismi o ‘z m a’nosini saqlab qolgan holda ishlatiladi: 
ildiz, suv, shamol, den-
giz, daiyo, oy, quyosh, bug'doy, tol, uzum, shim oljanub, yet: ayg'ir, baliq 
va 
sh.k. Bu o ‘ta keng qamrovli leksika qatlami bo‘lib, mavzu jihatdan jamiyat, 
inson, tabiat, ekologiya, hayvonot (fauna) va o ‘simlik dunyosi (flora) bilan 
mustahkam aloqada b ol’gan. Qayd etilgan so‘zlar keng umumadabiy ham­
da o ‘z navbatida, tor, maxsus sohaga taalluqlidir. Mazkur so‘zlaming ifoda-
30

---

lanuvchisi va ifodalovchisi turli sohalarda mos tushadi, ammo ular m a’no 
obyekti, axborot ko‘lami, mazmun-ma’no turi bilan farqlanadi (Danilenko, 
1977; 23).
Umumadabiy leksikaning boshqa bo ‘lagi yuz bergan m a’noviy 
o ‘zgarish oqibatida terminlar safiga o ‘tadi. Qoidaga ko‘ra, umuma­
dabiy tildan terminologik tizimga olingan so‘zlar muayyan ilmiy tush- 
unchani ifodalash uchun xoslanadi, ilmiy termin maqomiga ega bo‘ladi.
Masalan, o ‘zbek tili texnik terminologiyasi tizimida detallar, me- 
xanizmlar, mashina qismlari hamda turli buyum-asboblami anglatish 
uchun xoslangan 
ко 'z, oyoq, qadam, barmoq, qo ‘Itiq, to ‘siq, qobirg'a,
og'iz, tirnoq, quloq, pichoq, quti, taroq, qozon, qoshiq, panja, musht, tuy-
nuk, til, tish 
singari so‘zlar talay miqdorni tashkil qiladi. Ilmiy matnlarda 
bu so‘zlar o ‘zlarining birlamchi (denotativ) m a’nosini y o ‘qotib, yakka 
m a’noli ilmiy terminga aylanadi.
Ushbu maxsus tushunchalami atash usuli an’anaviy, obyektiv hamda 
juda sermahsul hisoblanadi.
Yangi terminlami hosil qilish hisobiga mavjud ehtiyojlarni qondir- 
ish mushkul kechgan hollarda majburiy chora sifatida til lug‘at fondidagi 
so‘zlarga murojaat etiladi (Danilenko, 1977; 23). M azkur guruhga tegish- 
li so‘z-ot va termin-otlar har xil denotatlami ifodalashi bilan o ‘zaro farq 
qiladi. B a’zi bir leksik birliklar misolida maxsus m a’noning shakllanish 
jarayonini kuzatish mumkin.
Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida 
canaq 
so‘zi
1) o ‘yib yasalgan kichik hajmdagi yog‘och idish; 2) kosa, tovoq, lagancha 
m a’nolarida qo‘llanagan (DTS, 1969; 138). Bu leksema eski o ‘zbek adabiy 
tilida “ hayvonlar suv ichadigan idish”(ANATIL, III, 1984;450) m a’nosini 
anglatgan. Fanning keyingi rivoji bosqichlari davrida kuzatilayotgan so‘z 
tibbiyot terminologiyasi tizimiga maxsus m a’noni ifodalovchi termin si­
fatida kirgan hamda “tos suyagi, dumg‘aza suyagi” va “kosasimon o ‘yiqli 
suyak” m a’nolarini ifodalashga yo‘naltirilgan .
Yuqorida qayd etilgan vaziyatda hozirgi o ‘zbek adabiy tilida o ‘zining 
dastlabki m a’nosini y o ‘qotgan um umiste’mol so ‘z m a’nosidan metafor- 
ik k o ‘chitn asosida maxsus terminning yasalish jarayoni yaqqol namoyon 
bo‘ladi. Chunonchi,