91
tərəfi sonuna qədər dəstək çıxarkən, Moskvanın İKÖ-yə müşahidəçi üzv qismində
müraciəti cəsarətləndirmişdir. 2006-ci ildə Rusiya-İslam Dünyası Strateji Vizyon
Qrupu yaradılmasında Türkiyə liderlik edərkən, qrupun 2007-ci ilin fevral ayında ilk
toplantısı İstanbulda keçirilmişdir.
97
2002-2012 arası on illik dövrə baxdığımızda Türkiyə-Rusiya arasındakı
ikitərəfli əlaqələrin seyrini bu ana başlıqlarla müzakirə etmək mümkündür:
1. Təbii qaz və Mavi Axıma bağlı enerji sahəsindəki ikitərəfli proses,
2. Qarşılıqlı ticarət əlaqələrin gücləndirilməsi və buna bağlı gömrük
problemlərinin ən aza endirilməsi,
3. 2008 Gürcüstan müharibəsi ilə dilə gətirilən "Qafqaz Sabitlik Platforması '
cəhdi,
4. 2010 Mersin Akkuyu nüvə stansiya tikinti müqaviləsi və ÜDİK'in
qurulması,
5. Turizm və qarşılıqlı vizaların qaldırılması (2011).
98
Rusiyadan Qafqazlara, oradan da Bəsrə Körfəzinə uzanan enerjihövzəsinin
geosiyasi və geoiqtisadi mövqeyi, Türkiyə xarici siyasətinin "qonşularla sıfır
problem" yanaşmasının ən əhəmiyyətli dayanacaq nöqtələrindən birini meydana
gətirməkdədir. Bu çərçivədən baxıldığında, hər nə qədər Rusiya ilə ortaq bir torpaq
sərhədi olmasa da, Türkiyə xarici işlər naxiri Moskvanı bir qonşu gözüylə
qiymətləndirməkdə və gerçək sərhəd qonşuların (xüsusilə də Gürcüstan) ilə əlaqələri
Rusiyaya doğru gedən tranzit marşrutları və gömrük tənzimləmələri baxımından da
mühümdür. Türkiyə-Rusiya ticarət əlaqələri 1990-cı illərdən etibarən sabit bir
böyümə trendi sərgiləmiş və Rusiya Türkiyənin Almaniyadan sonrakı ən əhəmiyyətli
ikinci ticarət ortağı mövqesinə gəlmişdir; ancaq bu böyüyən ticarət həcminin ən
əhəmiyyətli iki xüsusiyyəti, Rusiyanın təbii qaz ixracının demək olar ki, ikitərəfli
ticarətə suveren olması və Türkiyənin ticarət həcmi daxilində Rusiyaya asılılığının
olmaıdır. 2006-ci ildən etibarən 20 milyard kubmetr təbii qaz Türkiyəyə Mavi Axın
97
G. Kazgan ve N. Ulçenko (der.),Dünden Bugüne Türkiye ve Rusya Politik, Ekonomik ve Kültürel İlişkiler , İstanbul,
Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003, ss.183-197
98
Fatih Özbay, “Türkiye’nin Rusya Politikası 2012”, Burhanettin Duran, Kemal İnat, Ufuk Ulutaş (ed.),
Türk
Dış Politikası Yıllığı 2012, (Ankara: SETA Yayınları, 2013), s. 341.
92
ilə Mərmərə Ereğlisinə uzanan (Ukrayna, Rumıniya və Bolqarıstandan keçərək
ölkəmizə gələn) qərb təbii qaz xətləri gəlməkdədir.
99
1987-ci ildə başlayan ilk təbii
qaz alışı rəqəmlərinə görə demək olar ki, 50 vəkillik bir həcmə çatılmış
vəziyyətdədir. Hal-hazırkı rəqəmləriylə Türkiyənin daxili istehlak həcmlərini Rusiya
təbii qazına asılılığı 65% ətrafındadır. Təbii qazın yanında Türkiyə Rusiyadan 4-6
milyon ton xam neft idxal edir ki, bu rəqəm Türkiyənin neft xarici qəbulunun 15-
20%-ni əhatə edir. 2007-ci ilin rəqəmləriylə Türkiyənin Rusiyadan satın aldığı enerji
məhsullarının fakturası 12 milyard dolları tapmaqdadır. Oxşar il etibarilə
ümumixarici ticarət həcminin 25 milyard dollar ətrafında olduğu görülməkdədir.
Rəqəmlərə baxdığımızda, Türkiyənin Rusiyaya xarici verişi 4 milyard dollar
ətrafındaykən, Rusiyanın Türkiyəyə ixracatı isə 20 milyard dolları keçməkdədir.
Türkiyə-Rusiya ticarət həcmi 2000-ci ilin sonlarında 37 milyard dolların üstünə
çıxsa da, 2010-cu ildən etibarən təkrar 30 milyard dolların altına düşmüş durumdadır.
Rusiya ixracat qələmləri içində təbii qazın demək olar ki, monopol mövqeyinə
gəlməsi, ikitərəfli əlaqələr baxımından da struktur bir problem yaratmaqdadır. Buna
müqABil olaraq, AKP hökumətləri Türkiyənin Rusiyaya istiqamətli ixracatını
növlərə hədəfli bir çox siyasət güdməkdədir. Türkmallarına istiqamətli Rus
gömrüklərindən tətbiq edilən idarələr və məhdudiyyətlərəbağlı baş nazir Ərdoğan və
əlaqədar nazirlər, Rus hökuməti nəzdində yaxın temaslarla müdaxilələrdə etmişlər.
Xüsusilə Gürcüstan böhranından sonra sentyABr 2008-ci ildə yaşanan Türkiyə
tırlarının Rusiya gömrük qapılarında maneə törədilməsi hadisəsindən sonra gömrük
əməliyyatlarının sadələşdirilməsi məqsədli ikitərəfli rəsmi danışıqlar açılmış və
texniki razılaşma imzalanmışdır. Ancaq dövr-dövr türk mallarınaqarşı Rusiya
gömrüklərindən müəyyən texniki problemlər yaşanmaqdadır. İkili ticarət əlaqələrdə
Türk lirəsi ilə rus rublunun birbaşa istifadəsi hədəflənərkən, 2010-cu il yanvar
ayındakı rəsmi səfəri zamanı baş nazir Ərdoğan Medvedyev və Putin ilə etdiyi
danışıqlarda vizaların qarşılıqlı ləğv edilməsiı mövzusunda israrçı olmuş və edilən
ikili texniki danışıqlar nəticəsində 2011-ci ilin etibarilə pilləli olaraq vizaların
qaldırılması qərarlaşdırılmışdır.
99
İşyar, “Türkiye-Rusya İlişkileri: Günümüzde ‘Doğu-Batı Rekabetinin’ Yeni Kırılma Noktası (2009-2013)”, s. 99.
93
Digər tərəfdən, Türkiyənin Rusiyanın təbii qazına həm sənaye, həm də qiymət
şərtləriylə asılı olması Türkiyə iqtisadiyyatını təsir etməkdədir. 2005-ci ilin sonunda
Ukrayna-Rusiya arasında yaşanan siyasi böhran səbəbiylə təbii qaz axışının
kəsilməsi, Mavi Axın xəttinin daha da əhəmiyyət qazanmasına yol açarkən,
Gürcüstan müharibəsi sonrasında gündəmə gələn davamlı qiymət dəyişiklikləri
Türkiyə enerji bazarlarını da mənfi təsir etmişdir. Novorossiisk-Samsun xətti ilə
gələn Mavi Axın təbii qazının ölkə içində yayılması üçün türk hökumətləri çox
infrastruktur sərmayələrini qüvvəyə soxmuşlar. Samsun-Ankara, Ankara-Kocaeli,
Ərzurum, Ankara-Konya xətlərinin inşa ölkə səthində boru kəmərləri şəbəkəsinin
yayılması nəzərdə tutulur. Ancaq Türkiyənin idxal etdiyi təbii qazın böyük bir qismi
sənaye məqsədlərlə deyil,elektrik stansiyalarının əməliyyat istehlak edilməkdədir və
bu səbəbdən elektrik qiymətləri beynəlxalq təbii qaz qiymətlərinə birbaşa
indekslənməkdədir.
100
Türkiyənin Çin Xalq Respublikası (ÇXR) ilə münasibətləri 1971-ci ildən
günümüzə qədər dalğalı bir seyr təqib etmişdir. 1970-ci illərdə iki ölkə arasında çox
aşağı bir əlaqə səviyyəsi mövcud ikən, 1980-ci illər ərzində Türkiyə-Çin əlaqələrində
ciddi bir canlanma görülmüşdür. 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması sonrasında
Ankaranın izlədiyi Orta Asiya siyasəti Pekini narahat etmişdir. 2000-ci illərlə birlikdə
eynilə 1980-ci illərdə olduğu kimi üst səviyyə ziyarətlərin olduqca artdığı
görülməkdədir. Ədalət və İnkişaf Partiyasının (AK Partiya) tək ba- başına iqtidarda
olduğu yanvar 2003-cü ildə "Ümumi baş- qan " adıyla Rəcəb Tayip Ərdoğan Çini
ziyarət etmişdir.
101
Xarici işlər naziri Abdullah Gül də 2005-ci il in fevral ayında
Çinə rəsmi bir ziyarət təşkil etmişdir. Gülün Çin ziyarətində ağırlıqlı olaraq iqtisadi
mövzular gündəmə alınmış və xüsusilə Çin şirkətlərinin Ankara-İstanbul sürətli qatar
layihəsi ilə GAP-da investisiyalar etməsi qiymətləndirilmişdir. Çinin Ukraynadan
dəmir-dümür olaraq aldığı təyyarə gəmisi Varyagın türk boğazlarından keçid tələbi
1998dən 2001-ci ilə qədər uzunmübahisəli qalması, bu dövrdə ikitərəfli əlaqələrdə
problem meydana gətirmişdir. Çin tərəfi Türkiyəyə siyasi, hüquqi və iqtisadi mənada
100
Ariel Cohen, “Europe’s Strategic Dependence on Russian Energy”, The Heritage Foundation,Backgrounder, No.
2083, 5 Kasım 2007
101
http://turkish.cri.cn/chinaabc/
Dostları ilə paylaş: |