Aholini davlat pensiyalari va ijtimoiy nafaqalar bilan ta‟minlashda davlat maqsadli jamgarmalarining o„rni va ahamiyati Reja

Aholini davlat pensiyalari va ijtimoiy nafaqalar bilan ta‟minlashda davlat maqsadli jamgarmalarining o„rni va ahamiyati
Reja:
1. Davlat maqsadli jamg„armalarining mohiyati, ularning davlat ijtimoiy siyosatini amalga oshirishdagi o‟rni
2. O„zbekiston Respublikasining Bandlikka ko„maklashish davlat jamg„armasi
1. Davlat maqsadli jamg„armalarining mohiyati, ularning davlat ijtimoiy siyosatini amalga oshirishdagi o‟rni
Davlat moliyasini sog‗lomlashtirish, byudjetdan tashqari maqsadli fondlar moliyaviy resurslari barqarorligini, ularni shakllantirish manbalari mukammal nisbatini va butligini ta‘minlash, moliyaviy resurslaridan samarali foydalanish masalalari O‗zbekistonda amalga oshirilayotgan moliya tizimidagi hamda davlat ijtimoiy siyosati doirasidagi islohotlarning hozirgi bosqichida yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda.
2017-yil 7-fevralda mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Farmonlari bilan tasdiqlangan ―Harakatlar strategiyasi‖da mamlakatimizni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‗nalishi belgilab berildi57. Avvalo, ushbu ustuvor yo‗nalishlar va ulardagi amalga oshirilishi nazarda tutilgan vazifalar hamda chora-tadbirlarning ijrosi bugungi kunning hayotiy va ijtimoiy zarurati ekanligini ta‘kidlash lozim.
―Harakatlar strategiyasi‖ning ―Ijtimoiy sohani rivojlantirish‖ to‗rtinchi ustuvor yo‗nalish sifatida belgilangan bo‗lib, bu yo‗nalish aholi bandligini oshirish, fuqarolarni ijtimoiy himoya qilish va ularning salomatligini saqlash, yo‗l-transport, muhandislik-kommunikatsiya hamda ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish va modernizatsiyalash, aholini elektr energiya, gaz bilan ta‘minlashni yaxshilash, aholining muhtoj qatlamlariga ko‗rsatiladigan ijtimoiy yordam sifatini oshirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy hayotdagi maqomini oshirish, sog‗liqni saqlash sohasini isloh qilish, maktabgacha ta‘lim muassasalarining qulayligini ta‘minlash, umumiy o‗rta ta‘lim, o‗rta maxsus va oliy ta‘lim sifatini yaxshilash hamda ularni rivojlantirish chora-tadbirlarini amalga oshirishni nazarda tutadi. ―Samarali mehnat uchun zarur sharoitlar, munosib ish haqi, zamonaviy uy-joylar, sifatli ta‘lim va tibbiy yordam, dam olish va hordiq chiqarish uchun keng imkoniyatlar yaratish – bularning barchasi iqtisodiy sohadagi islohotlarimiz mohiyati va mazmunini belgilab beradigan muhim omillardir. Shu borada nafaqat eng kam oylik ish haqini, balki byudjet tashkilotlarida ham, xo‗jalik yurituvchi subyektlarda ham o‗rtacha ish haqi miqdorini, pensiya, stipendiya va ijtimoiy nafaqalar hajmini bosqichma-bosqich ko‗paytirish e‘tiborimiz markazida
Har bir jamiyat o‘zining milliy, madaniy, tarixiy qadriyatlariga asosan mehnatga qobiliyatsiz aholi qatlamini, vaqtinchalik ishsiz aholi qatlamini himoya qilishni va boshqa vazifalarni o‘z bo‘yniga oladi. Jahon tajribasidan ko‘rinadiki, ushbu maxsus davlat maqsadli funksiyalarini davlat byudjetidan amalga oshirish hamma vaqt ham samarali emas. Qoidaga ko‘ra, inqirozlar, yuqori inflyatsiya, ijtimoiy va siyosiy larzalar sharoitida ushbu funksiyalarni davlat byudjetidan moliyalashtirish samarasining pasayishini kuzatish mumkin.
Davlat byudjeti o‘zining daromadlarini aniq xarajatlariga biriktirilmasligi hisobiga mablag‘larning moslashishiga ko‘mak beradi. Ammmo xarajat moddalari bo‘yicha mablag‘larning ortiqroq yo‘naltirishga erishmaslik lozim, xususan bunda ijtimoiy talablar maxsus e‘tiborni talab etadi, chunki hamma vaqt ushbu maqsadlar uchun xarajatlarni kamaytirishdek xavf mavjud bo‘ladi. Shuning uchun ham rivojlanishning eng muhim yo‘nalishlarini aniqlash va mablag‘larni maqsadli ishlatilishi va yo‘naltirilishi ta‘minlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Ushbu holatlar maqsadli umumdavlat vazifalarini moliyalashtirishda tegishli byudjetdan tashqari jamg‘armalarni tashkil etish uchun asos bo‘ldi.
Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun ikki usuldan foydalanish mumkin:
– ma‘lum maqsadli qismini davlat yoki mahalliy byudjetlardan ajratish;
– hukumat qarorlariga asosan aniq maqsadli yangi byudjetdan tashqari jamg‘armalarni tashkil etish.
Iqtisodiy rivojlanishning hozirgi bosqichida ikala usuldan ham foydalanilmoqda.
Byudjetdan tashqari mablag'lar tushunchasi o'z-o'zidan tushunarli bo'lsada, amalda u turli xil va tez-tez murakkab masalalar majmuasiga ishora qiladi. Mantiqiy ta'rif va tipologiyani taqdim etish, byudjetdan tashqari jamg'armalarning kontseptsiyasini tushuntirish va ularning turli xil turlarini ajratib olishda yordam beradi. ―Byudjetdan tashqari‖ atamasi muammoning turli jihatlariga urg'u beradigan bir necha usullar bilan ishlatilishi mumkin. Byudjetdan tashqari operatsiyalar eng keng tushunchadir va byudjetdan chiqarib tashlangan barcha daromadlarni, xarajatlarni va moliyalashni o'z ichiga oladi. Shuningdek, byudjet tashqari hisob qaydnomalari, tashqarida byudjetli daromad va xarajatlar to'langan va to'langan bank shartnomalari ham shular jumlasidandir. Byudjetdan tashqari jamg‘armalar byudjetdan tashqari hisobvaraqlardan foydalanishi mumkin, o'zlarining boshqaruv tuzilmalariga ega bo'lishi va ko'pincha davlat vazirliklari va idoralaridan mustaqil bo'lgan huquqiy maqom bo'lishi mumkin. Byudjetdan tashqari jamg'armalar umuman davlat (federal) byudjet qonuniga va submilliy hukumatlar byudjetiga kiritilmagan ayrim bank va institutsional tuzilmalar bilan umumiy hukumat operatsiyalarini ifodalaydi.
Alohida davlat organlari sifatida tashkil etilgan byudjetdan tashqari fondlarning institutsional tuzilmalariga alohida e'tibor qaratadi. Biroq, bunday subyektlar barcha byudjetdan tashqari bitimlarni ushlab turishi mumkin emas59.
Byudjetdan tashqari jamg‘armalarni tashkil etishning maqsadi jamiyat uchun muhim bo‘lgan xarajatlarni byudjet mablag‘laridan tashqari mustaqil manbalar hisobidan ta‘minlashdir.
Byudjetdan tashqari jamg‘armalarni tashkil etilishining muvofiqligini ta‘minlovchi yana bir muhim omil – bu byudjet taqchilligidir. Xarajatlarni daromaddan o‘sib ketishi kuchayishiga moliyaviy resurslarni faqat qidirib topishda emas, balki korxonalar, tashkilotlar va aholidan tushgan mablag‘larni qayta guruhlanishini ham talab etadi. Va nihoyat, xo‘jalik yuritishning va xususiylashtirishning ko‘p qirrali shakllari, byudjet shakllari bilan bir qatorda jamiyatda pul mablag‘larni qayta taqsimlashni yangi usullarini qo‘llash zaruriyatini qat‘iy talab etadi.
Byudjetdan tashqari jamg‘armalar dastlab, mahsus jamg‘armalar shaklida yoki byudjet kelib chiqqunga qadar mahsus hisoblar shaklida paydo bo‘lgan. Hukumat o‘zining faoliyatining kengayishi bilan ularni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan mablag‘larni talab etuvchi yangi xarajatlarga ehtiyoj sezardi. Bu mablag‘lar mahsus maqsadlar uchun mo‘ljallangan alohida jamg‘armalarda yig‘ilar edi. Bu jamg‘armalar qoidaga ko‘ra vaqtinchalik xarakterga edi. Davlatning rejalashtirgan tadbirlarini amalga oshirib bo‘lganidan keyin ushbu jamg‘armalar o‘z faoliyatini to‘xtatar edi. Shu bilan bog‘liq ravishda jamg‘armalar soni doimiy o‘zgarib turar edi.
Markazlashgan davlatning barqarorlashishi bilan birgalikda mahsus jamg‘armalarni muvofiqlashtirish davri boshlandi. Turli jamg‘armalarni birlashtirilishi asosida davlat byudjeti tuzildi. Bugungi kunda davlat byudjeti bilan bir qatorda byudjetdan tashqari jamg‘armalarning ahamiyati ortib bormoqda. Byudjetdan tashqari jamg‘armalarga badallarni to‘lovchi sifatida yuridik va jismoniy shaxslar - ijtimoiy kafolatlarning iste‘molchilari hisoblanar ekan, to‘lovlar va jamg‘armalar pul mablag‘larining taqsimlanishi mamlakatning barcha fuqarolariga ta‘luqli bo‘ladi va shuning uchun ham byudjetdan tashqari jamg‘armalar samarali faoliyat ko‘rsatishida ularning qiziqishlari kuzatiladi.
Shunday qilib, byudjetdan tashqari jamg‘armalar – davlat organlari tomonidan milliy daromadni aholining ma‘lum ijtimoiy guruhlari foydasiga qayta taqsimlashning bir usulidir (7.1-rasm).
Davlat o‘z tadbirlarini moliyalashtirish uchun aholi daromadlarining bir qismini jamg‘armalarga jalb etadi
Byudjetdan tashqari jamg‘armalar haqida quyidagilarni aytib utish mumkin:
– byudjetdan tashqari fondlar markaziy boshqaruv xarajatlarining katta qismini tashkil etadi. Ijtimoiy himoya fondlarini o'z ichiga olgan holda ular umumiy xarajatlarning 46 foizini tashkil qiladi;
– ijtimoiy himoya jamg'armalari umumiy xarajatlarning 35 foizini hisoblab chiqadigan byudjetdan tashqari faoliyatning yagona eng ko'p shaklidir;
– ijtimoiy himoya fondlari tashqari, byudjet tashqari faoliyatlar darajasi, rivojlangan mamlakatlar va o'tish va rivojlanayotgan mamlakatlar uchun juda mos bo'lishi bilan birga, ijtimoiy xavfsizlik jamg'armalari, rivojlangan mamlakatlarda markaziy hukumat xarajatlarining katta qismini tashkil etadi;
– ma‘lumotlarning batafsil tahlili shuni ko'rsatadiki, ko'plab rivojlangan mamlakatlarda byudjetdan tashqari fondlar yaxshi tashkil etilgan institutsional asosga ega, o'tish davri va rivojlanayotgan mamlakatlar esa keng miqyosda tartibga solinishi mumkin;
– rivojlangan mamlakatlarda byudjetdan tashqari fondlar byudjet jarayoni bilan yaxshi integratsiyalangan bo'lib, ushbu nizomda kelgusida muhokama qilingan konsolidatsiya qilingan byudjet konsepsiyasiga muvofiq; va ayrim hollarda alohida davlat subyekti sifatida taqdim etilmaydi. Misol uchun, Yevropa Ittifoqi a‘zo davlatlarning ko'pchiligi uchun byudjetdan ajratilgan ma'lumotlar uchun ma'lumot, markaziy hukumat byudjeti qismi sifatida taqdim etiladi.
Byudjetdan tashqari jamg‘armalar ikkita asosiy vazifani bajaradi:
− iqtisodiyotning muhim tarmoqlarini qo‘shimcha mablag‘lar bilan ta‘minlash;
− aholi uchun ijtimoiy xizmatlarni kengaytirish.
Byudjetdan tashqari jamg‘armalar moliya tiziminingbir bug‘ini bo‘lishi bilan birgalikda bir necha xususiyatlarni o‘zida kasb ettiradi:
− hukumat va boshqaruv organlari tomonidan rejalashtiriladi hamda qat‘iy maqsadli yo‘naltirilgan bo‘ladi;
− jamg‘armalar mablag‘laridan byudjetga kiritilmagan davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun foydalaniladi;
− asosan yuridik va jismoniy shaxslarning ajratmalari asosida shakllantiriladi;
− jamg‘armalarga sug‘urta badallari va ularni to‘lashda yuzaga keladigan o‘zaro aloqalar soliqli xarakterga ega, badallar tarifi davlat tomonidan belgilanadi va majburiy hisoblanadi;
− jamg‘armalar pul mablag‘lari davlat qaramog‘ida bo‘lib, ular byudjetlar, shuningdek boshqa jamg‘armalar tarkibiga kirmaydi hamda qonun hujjatlarida e‘tirof etilmagan maqsadlarda ishlatilmaydi;
− jamg‘armalar mablag‘laridan foydalanish ko‘rsatmaga asosan foydalaniladi.
Byudjetdan tashqari jamg‘armalar – davlat tomonidan byudjetga kiritilmaydigan ba‘zi jamoat ehtiyojlarini moliyalashtirish uchun mustaqil tezkorlik asosida moliyaviy resurslardan qat‘iy maqsadli foydalanishning shaklidir.
Byudjetdan tashqari davlat jamg‘armalari davlat tomonidan jamiyat extiyojlarini va mustaqil kompleks ravishda xarajat kilish uchun jalb etilgan mablag‘larni qayta taqsimlash va ulardan foydalanish bilan bog‘liq munosabatlardir. Byudjetdan tashqari davlat jamg‘armalarining afzalliklariga quyidagilarni kiritish mumkin.
− ijtimoiy va iqtisodiy xarajatlarni moliyaviy mablag‘lar bilan ta‘minlashning qoldiq tamoyillarini bartaraf etish imkonini beradi;
− byudjet xarajatlarining bir qismini o‘z zimmasiga oladi va byudjetdan mablag‘ bilan ta‘minlash muammosini ma‘lum darajada hal qiladi;
− mablag‘lardan maqsadli foydalanadi va moliyaviy resurslarni ko‘paytirish imkonini yaratadi.
Professor A. Vahobovning fikricha, ―Byudjetdan tashqari jamg‘armalar avval mahsus jamg‘armalar va o‘ziga xos hisobraqamlar ko‘rinishida mavjud bo‘lgan. Davlat o‘zining faoliyat doirasini kengaytirishi bilan tobora yangi xarajatlarga ehtiyoj seza boshladi. Ularni qoplash uchun mablag‘lar mahsus jamg‘armalarda to‘plandi va maxsus maqsadlarga qaratildi. Byudjetdan tashqari jamg‘armalar maqsadliligiga ko‘ra ijtimoiy va iqtisodiy, boshqaruv darajasiga ko‘ra markaziy va mintaqaviy jamg‘armalarga bo‘linadi‖Professor L.A.Drobozinaning fikricha, byudjetdan tashqari maqsadli jamg‘armalar jamiyatdagi ayrim xarajatlarni moliyalashtirish va komleks ravishda tezkor mustaqillik asosida mablag‘larni sarflash, davlat orqali jalb qilinadigan moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash va foydalanish usulidir62. Bunday jamg‘armalar vaqtinchalik tusga ega bo‘ladi. Davlat tomonidan belgilangan tadbirlarning bajarilishi va ularni moliyalashtirishning to‘xtatilishi sababli jamg‘armalar ham o‘z faoliyatini to‘xtatadi. Shundan kelib chiqib, jamg‘armalarning miqdori doimo o‘zgarib boradi: ba‘zilari tugatiladi, ba‘zilari tashkil etiladi.
Mablag‘lar ishlatilishining maqsadli yo‘naltirilishiga ko‘ra byudjetdan tashqari jamg‘armalar ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik va boshqa jamg‘armalarga ajratiladi. Ijtimoiy ahamiyatdagi jamg‘armalar davlat organlariga faol ijtimoiy siyosatni yuritishga ko‘mak beradi.Ushbu jamg‘armalarni shakllantirishda asosan sug‘urta qilingan shaxslarning sug‘urta badallaridan, tadbirkorlarning sug‘urta badallaridan, subsidiyalar va davlatning foizsiz ssudalaridan foydalaniladi.
Davlat ijtimoiy jamg‘armalari fuqarolarning pensiya olish, kasalligi, nogironligi, boquvchisini yo‘qotganligi sababli, shuningdek, sog‘liqni saqlash va tibbiy yordam olish, ishsizlikdan himoya qilinish uchun va boshqalar uchun ijtimoiy nafaqalarni olishdek konstitutsion huquqlarni ta‘minlashga yo‘naltirilgan.
Iqtisodiy jamg‘armalar jamiyatning xo‘jalik va ijtimoiy xayotining rivojlanishida davlat ta‘siri imkoniyatlarini kengaytiradi.
Bugungi kunda ushbu qayta tashkil etilgan jamg‘armaning mablag‘lari 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasida nazarda tutilgan fan va ta‘lim sohasini rivojlantirishborasidagi keng ko‘lamli tadbirlar va dasturlarni moliyalashtirishga safarbar etilmoqda.