Abġd tahġRLĠ

 
34 
hakim idi». Sonra müəllif indiki acınacaqlı vəziyyətə son qoymağın vaxtı çatdığını 
və  bunun  mümkünlüyünü  qeyd  edir.  C.Hacıbəyliyə  görə,  mövcud  cəhalətdən  bir 
çıxış  yolu  var:  maariflənmək.  O,  yazır:  «Qələm  –  qələbənin  və  təntənənin 
simvoludur».  Məqalənin  müəllifi  təəssüf  və  kədərlə  qeyd  edir  ki,  həkim, 
hüquqşünas,  mühəndis,  aqronomlarımız  olsa  da,  bir  nəfər  belə  rəssamımız, 
heykəltəraşımız,  artistimiz  yoxdur.  Yazıçı  və  şairlərimiz  çoxdurmu?  C.Hacıbəyli 
məqalənin  sonunda  bu  qənaətə  gəlir  ki,  maarifsiz,  incəsənətsiz  xalq  məhvə 
məhkumdur. Odur ki, bu vəziyyətə son qoymaq lazımdır. 
C.Hacıbəyli böyük yanğı və kədər hissi ilə xalqın müəyyən təbəqələrində hiss 
etdiyi,  gördüyü  passivliyi,  durğunluğu,  naqis  cəhətləri  qamçılayır,  onları  əsrin 
tələbi ilə ayaqlaşmağa dəvət edir, maarifə, mədəniyyətə, xeyriyyəçiliyə səsləyirdi. 
Bu  zaman  müəllif  publisistikanın  bütün  imkanlarından  məharətlə,  maksimum 
istifadə 
edir, 
oxucunu 
inandırır, 
onu 
silkələyir, 
ayıldır. 
«Bizim 
sentimentalizmimiz»  adlı  məqaləsində  («Kaspi»  qəzeti,  1912-ci  il,  7  aprel,  №78) 
müəllif  yazır:  «Bizim  yalançı  xeyirxahlığımıza  lazımsız  sentimentalizmimizi  də 
əlavə etmək olar. Mən müsəlmanların (Azərbaycan türkləri nəzərdə tutulur - A.T.) 
sentimentalizm haqqında düşünəndə yadıma çox yayılmış bir lətifə düşür. Bir varlı 
dərddən ağlayan kasıba yardım etmək, onun əlindən tutmaq əvəzinə, bu bədbəxtin 
halına ağlayır. Məsələ burasındadır ki, ağlayanın hər ikisi – kasıb da, varlı da bizim 
xalqın  nümayəndəsidir.  Hər  ikisi kasıbdır.  Ağlamaq  əvəzinə  hər  ikisinin  mübtəla 
olduqları kasıblıqdan xilas yolu var. Ağlamağa nə var ki… Çıxış yolu isə «mənəvi 
gümrahlıq, cəsarət, fəallıq enerji tələb edir». 
Müəllif  varlının  mənəvi,  lütün  maddi  kasıblığını  üz-üzə  qoyur,  hər  ikisinin 
xalqa, onun tərəqqisinə zərbə olduğunu söyləyir. 
C.Hacıbəyli  bir  tərəfdən  lüt-üryanlara  yardım  etməyə  səsləyirsə,  digər 
tərəfdən  cəmiyyətin  yarasına  çevrilmiş  bu  cəhətin  səbəblərini  araşdırmağa  səy 
göstərir,  onu  sağaltmaq  yollarından  bəhs  edir.  Adı  çəkilən  məqalədə  müəllif 
cəsarətli bir misal çəkir. Göstərir ki, ilk operamız «Leyli və Məcnun»un çox böyük 
uğur  qazanması  qələm  dostum,  cənab  Avaranın  hesab  etdiyi  kimi,  heç  də  əsərin 
təkmil  musiqisində  deyil.  Məlumdur  ki,  bu  opera  gənc  bəstəkarın  ilk  təcrübəsidir 
və  musiqi  də  çox  sadədir.  Şübhəsiz,  bəstəkarın  sonrakı  əsərləri  daha  təsirlidir. 
Bəlkə,  qələm  dostum  cənab  Qubalının  dediyi  kimi,  Füzulinin  operadakı  qəzəlləri 
tamaşaçıları  riqqətə  gətirmişdir?  Xeyr!  Məlum  operada  Füzulinin  poemasından 
cüzi  istifadə  edilmişdir.  C.Hacıbəyli  maraqlı  nəticəyə  gəlir:  qəlbin  əbədi  matəmi 
bizim  tərbiyəmizdədir.  O  da  bizə  farslardan  keçmişdir.  Digər  müsəlman 
xalqlarında ərəb, türk və başqalarında bu yoxdur. Farslarda isə bu cəhət ədəbiyyat 
və  ruhanilik  vasitəsilə  formalaşmışdır.  Əlbəttə,  müəllifin  bu  qənaəti  ilk  baxışda 
inandırıcı görünsə də, xeyli mübahisəlidir. 
C.Hacıbəyli fikrini sübuta yetirmək üçün faktlara müraciət edir. İl ərzində 10 
ay  ağlamağa  məhkum  olan  müsəlman  sentimentalist  olmaya  bilərmi?  Üç  ay  – 
Məhərrəm,  Səfər  və  Ramazanda  ağlayırıq.  Üç  ay  hissə-hissə  digər  müqəddəs 
günlərə  təsadüf  edir,  yenə  ağlayırıq,  4  ay  öz  ölülərimizə  ağlayırıq.  Normal 
vəziyyətdə  2  ay  oluruq,  ondan  da  öz  günümüzə  ağlamalıyıq.  Müəllif  yazır:  «Biz 
matəm  içində  doğulur,  matəm  içində  ölürük.  Anamız  bizə  süd  əvəzinə  göz  yaşı 
əmizdirir».  Əlbəttə,  müəllifin  qəzəbini,  hiddətini  başa  düşmək  olar.  «Anlamaq 

---

 
35 
dərdi» ona öz oxucusunu C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir kimi qamçılamağa sövq 
edirdi. 
Müəllifin  toxunduğu  mövcud  problemlər  niyə  yaranmışdır?  Niyə  cəhalət, 
nadanlıq,  ağlamaq  əhval-ruhiyyəsi  maarifi,  tərəqqini,  mədəniyyəti  üstələmişdir? 
C.Hacıbəylinin  fikrincə,  məktəblərin  yoxluğu,  mədəni-kütləvi  tədbirlərin  təşkil 
edilmədiyi bir mühit bu vəziyyətə məhkumdur. 
C.Hacıbəyli yazılarında qonşu xalqlarda maarifin geniş yayıldığını, nəticədə 
onların xeyli tərəqqi etdiyini həsədlə göstərmişdir. Maarifin məqsədyönlü, sistemli, 
daimi  olmadığı  bir  cəmiyyətdə  mənəvi  şikəstlik  üçün  zəmin  yaranır.  Müəllifin 
gəldiyi qənaət budur. C.Hacıbəyli müşahidə etdiyi naqis cəhətləri ört-basdır etmir, 
gizlətmir, əksinə onu cəsarətlə mətbuat səhifəsinə çıxarır və tənqid edir. «Paxıllıq» 
adlı  məqaləsində  («Kaspi»  qəzeti,  1913-cü  il,  17  mart,  №  62)  bu  xasiyyəti 
«tərəqqiyə  mane  olan  səciyyəvi  cəhətlərimizdən  biri»  hesab  edir,  ondan  əl 
çəkməyin vacibliyini vurğulayır. 
«Bizim  degeneratlarımız»  adlı  məqalədə  («Kaspi»,  1912,  8  aprel,  №79) 
müəllif göstərir ki, bir nəfər 13 yaşlı qızı qaçırmaq istəyəndə xoşbəxtlikdən hay-
küyə polis gəlir və zorakılıq baş tutmur. Müəllif bu xuliqanlığın arxasında böyük 
ictimai bəlanın durduğunu məharətlə açıqlayır. Məlum olur ki, qızı qaçırmağa cəhd 
göstərən  elə  qızın  öz  nişanlısıymış.  Kəbin  pulunda  valideynlər  razılaşmırlar  və 
oğlan qızı qaçırmağı qərara alır. 
«- Qızınızı mənə verin. 
-
 
Çox gözəl. Kəbinə nə verəcəksiniz? 
-
 
300. 
-
 
Razı deyiləm. 1000 ver». 
Bu  dialoqu  verməklə    C.Hacıbəyli  acınacaqlı  bir  səhnə  təsvir  edir.  Burada 
sanki  insan  taleyindən    yox,  mal  alverindən  danışırlar.  Ərə  gedənin  özünün  razı 
olub-olmaması barədə düşünən yoxdur. Buna ehtiyac da yoxdur. Qız ata-anasının 
iradəsini  sözsüz  qəbul  etməlidir.  Ceyhun  bəy  həyatda  təsadüf  olunan  bu  cür 
hadisəni  təsvir  etməklə  kifayətlənmir.  O,  cəmiyyətin  və  ruhanilərin  belə  hallara 
münasibətini araşdırır. Dolğun faktlarla sübut edir ki, İslamda qadına qarşı bu cür 
alçaldıcı  münasibət  yoxdur,  bunlar  sonradan  formalaşmışdır.  Cəmiyyət,  mövcud 
mühit belə halların baş verməsinə səbəb olur. Nə qədər ki, təhsil, maarif, tərəqqiyə 
biganəlik  var,  bizim  cismani  və  ruhani  pozğunluğu  olan  adamlarımız-
degeneratlarımız da olacaq. 
C.Hacıbəyli  ilk  publisistika  yaradıcılığında  maarif,  tərbiyə,  mənəviyyat, 
mədəniyyət  məsələlərinə geniş  yer  verirdi.  Bu təsadüfi deyildi.  Peterburqda,  daha 
sonra  Parisdə  təhsil  alan  gənc  qələm  sahibi  doğma  Vətəndə  cəhalətlə  barışmaq 
istəmir,  ona  qarşı  mübarizə  aparırdı.  «Etinasızlığımız»  adlı  məqalə  («Kaspi» 
qəzeti,  1912-ci  il,  28  aprel,  №  96)  bu  cəhətdən  çox  ibrətamizdir.  Müəllif  təəssüf 
hissi  ilə  qeyd  edir  ki,  etinasızlığımız,  laqeydliyimiz  daha  çox  mənəvi  sahədə  üzə 
çıxır.  O,  yazır:  «Ədəbiyyatımız  var-oxuyarıq,  yoxdur-oxumarıq.  Rəsmimiz  var-
baxarıq, yoxdur-baxmarıq. Musiqimiz var – qulaq asarıq, yoxdur-asmarıq. Təhsilli 
adamlarımız  var-lazımdır,  yoxdur-lazım  deyil».  Bu  düşüncə  tərzi  ilə  barışmayan 
müəllif kədərlə yazır ki, nəyəsə nail olmağa çalışmaq hissi bizdə yoxdur. Biz ancaq 
hay-küy  salmağı  bacarırıq.  C.Hacıbəyli  toxunduğu  mövzunu  «Ev  tərbiyəsi 

---