A zərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
xoşbəxtlik mənalarını ifadə etdiyi aşkara çıxarılmışdır. Bunun əsasında Yol tenqri (Irk bitig), Yollığ kağan (Tes ab.), Yollığ tigin (KT 13) antroponimlərində bu sözün xoşbəxt xaqan, xoşbəxt şahzadə mənasını bildirməsi müəyyən edilmişdir (bax: 62, s. 134). Uyğur antroponimlərində özünü göstərən fərqli xüsusiyyətlərdən biri uyğur hökmdarlarının tituluna Ay komponentinin əlavə olunmasından ibarətdir. Bəllidir ki, Bögü xaqan uyğur xalqının, dövlətinin mədəni inkişafında böyük xidmət göstərmiş, manixey dinini dövlət səviyyəsində himayə etmiş, uyğurlar arasında təbliğinə və yayılmasına dəstək olmuşdur. Manixey dini təlimində Ay başlanğıc hesab olunurdu. Elə buna görə də bir neçə uyğur xaqanının adında, titulunda ay leksik vahidindən istifadə edilmişdir. Karabalqasun abidəsinin Çin mətnində belə antroponimlərə aid bəzi nümunələr: Ay tenqridə Kut bolmış Alp kutluğ Bilgə kağan (779- 789). Ay tenqridə kut bolmış Alp Bilgə kağan (808-821) və s. L.Bazinin fikrincə, antroponimlərin tərkibindəki Ay tenqridə ifadəsi ay tanrısı şəklində anlaşılmalıdır (23, s. 71). Bögü kağanın manixey dinini qəbul etməsi ilə əlaqədar onu bəzən abidələrdə (məs.: Bögü şərəfinə mətn) Tenqri kağan adlandırırlar. Bu, Bögü xaqanın manixey dini tərəfdarları tərəfindən ilahiləşdirilməsi, həddən artıq sevilməsi, rəğbət görməsi ilə bağlıdır. Bu xüsusiyyətə göy türk abidələrində az təsadüf edilir. Bundan başqa, uyğur xaqanlarının adlarındakı Bilgə kağan titulu Tes və Karabalqasun abidələrində fərdiləşdirilərək, konkret şəklə salınaraq uyqur kağan şəklində ifadə olunur. Məs.: ... Tenqridə bolmış el etmiş uyğur kağan olurmış (Tes 12): Bu tenqrıkeninq, tenqridə kut bolmış alp bilgə tenqri uyğur kağanınq bitigi (KB ab.). A ntroponimlər bütün dövrlərdə cəmiyyət üzvü üçün böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Ad adət və ənənələrin, dini ayinlərin, onların əşyavi atributlarının söz vasitəsilə meydana gəlməsidir. Ad ancaq müəyyən sosial fərdlərin zəruri xəbərləşmə ehtiyaclarını yerinə yetirmək funksiyası daşıyır, eyni zamanda onların mədəni səviyyəsini də əks etdirir. L.N.Qumilyov çox doğru olaraq göstərir ki, türkün adı hər zaman onun cəmiyyətdəki vəziyyətini, mövqeyini göstərmişdir (78, s. 91). Bütün dünya xalqlarında olduğu kimi qədim türklərdə də ad sisteminin özünəməxsus xüsusiyyətləri olmuşdur. Buradakı adqoyma adətləri, onun müxtəlif mərhələləri, ad ilə bağlı inanclar, şəxs adları, yer adları, etnos adları, onların bir-birilə əlaqələri, onların verilmə və işlənmə məqamları, halları və s. qədim türk mədəniyyətinin öyrənilməsi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu ba xımdan qədim uyğur dövləti (744-840) hökmdarlarının ad və titulları diqqəti cəlb edir. Hər şeydən əvvəl, onu qeyd etmək lazımdır ki, qədim uyğurlar ad və titulların verilməsində göy türk ənənələrini bir qədər genişləndirilmiş şəkildə davam etdirmişlər. Uyğur xaqanlarının ad və titullarının verilməsi çox zaman Çin imperatorluğunun təşəbbüsü ilə həyata keçirilirdi. Buna 18 baxmayaraq bəzən bu titullar narazılığa səbəb olur, qonşu dövlət başçıları tərəfindən tanınmır, qəbul edilmirdi. Məsələn, Çinin Tang imperatoru sonuncu göy türk hökmdarını Ozmış kağan olaraq tanımasına baxmayaraq uyğurlar onu kağan kimi qəbul etmir, onunla hesablaşmırdılar. Bu cəhət o dövrün yazılı abidələrində də öz əksini tapmışdır. Belə ki, uyğur xaqanlığı dövrü abidələrində bu hökmdarın adı məqsədli olaraq Ozmış tigin (Terhin ab. Şərq t. 6, 9) şəklində qeyd olunmuşdur. Qədim türk advermə ənənələrinə görə qəbilə başçısı dövlət başçısı kimi taxta çıxdığı zaman mütləq yeni ad, titul qəbul edirdi. O da maraqlıdır ki, həm göytürk, həm də qədim uyğur kitabələrində əsas etibarilə xaqanların taxta çıxdıqdan sonra qəbul etdiyi rəsmi adlar, xaqanlığı dövründə göstərdiyi böyük xidmətlərə görə əldə etdiyi titullar göstərilmişdir. Diqqəti çəkən cəhət bundan ibarətdir ki, bu ad və titullar çox zaman Çin qaynaqlarındakı şəxs adları və titulları ilə üst-üstə düşür, uyğun gəlir. Onu da xüsusilə qeyd edək ki, Çin mənbələri qədim türk ad sisteminin öyrənilməsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu sahədə qədim türk tarixinin tanınmış tədqiqatçılarından sayılan L.N.Qumilyovun mühüm, əhəmiyyətli elmi müşahidələr apardığını xüsusilə vurğulamaq lazımdır. O, Çin mənbələrinə istinad edərək bir sıra tukyu və göy türk xaqa nlarının ad və titullarını bərpa (türkcə) etmiş, onların müfəssəl siyahısını hazırlamış, onu "Qədim türklər" kitabına əlavə etmişdir (Təəssüf ki, kitabın dilimizə tərcüməsində bu siyahı və cədvəllər yer almamışdır). Müəllif qədim dövr Çin heroqliflərinin x üsusi bir metodla transkripsiya edilməsinə, oxunmasına ehtiyac olduğunu, türk adının XX əsrdəki kimı tu-tszyu deyil, əslində olduğu kimi, yəni tu-gyu şəklində oxunmasının zəruri olduğunu göstərir. Qədim türk onomastikasının tədqiqi sahəsində əvəzsiz xidmətləri olan L.N.Qumil yov yazır: "Нам удалось выяснить кто и почему в разное время именовался по- разному. Китайцы подбирали иероглифы не случайно, и только часть их изображает тюркскую фонемы. Многие подобраны специально, чтобы отразить хорошее или дурное отношение к тюрку-носителями, и подчас здес только можно уловить некоторые нюансы китайской политики" (78, s. 91). Uyğur dövlətinin ilk kağanının adı qədim türk kitabələrində Kül beg Bilge kağan (Tes ab. cənub t. 18), Kül tarkan (Sevrey ab.), Kül Bilge kağan (Şıne-Usu 5) şəkillərində qeyd olunmuşdur. Bu adları əmələ gətirən komponentlərin bir qismi titullardan təşkil olunur. Bu antroponimlərin tərkibindəki bilge onomastik vahidi ilə əlaqədar onu da bildirməliyik ki, uyğur dövlətinin ilk kağanları bilge kağan formantından istifadə edir və bu xanədan adı ilə tanınırdı. Ancaq Tes abidəsində və Karabalqasun abidəsinin türkcə mətnində bunun yerinə uyğur kağan formulu yer almışdır (Tes ab. 12). Kül B ilge kağanın adı Karabalqasun abidəsinin çincə mətnində Kutluğ (KB3) şəklində qeyd olunmuşdur. Tədqiqatçı S.Gömeç bunun Kül boyla şəklində oxunmasını məqsədəuyğun 19 Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|