A zərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
çeşitli varsayımlar oluşmuştur. Bu söylencelere göre Katun sözcüğü Katıngdan gelmektedir ve bayan ismidir. Bu rivayetin Altay halk ede biyatında bir kaç tane versiyonları yaşamaktadır. Hem eski, hem muasır dönem toponimleri içerisinde katun/xatun/xatın/xotun leksemi ile kullanılan yer adları geniş yayılmışdır. Onu da kaydedelim ki,bu yer adlarının bir çokunun apelyativi kadın,hanım anlamını ifade etmekdedir. Mes. eski türk yazıtlarında çoğu zaman bu leksem kadın, hatun, hökmdar hatunu ve s. anlamlar ifade etmiştir. Moğol dilinde, aynı zamanda tungus dilinde de bu kelime aynı anlamdadır. Katun toponiminin yayılma coğrafiyası çok genişdir. Böyle ki, bu toponime hem Geniş Asya kıtasında, hem de Avrupanın bazı bölgelerinde tesadüf edilir. Altayda Kadın adlı hem nehir, hem dağ, hem de vadi mevcuttur. Batı Sayanda Kazır nehri Katun ve Katanga nehirleri ile kavuşuyor. Yeniseyin sağ kollarını oluşturan bu nehirleri tunguslar Katenga(-ga unsuru bu dilde çoğul ekidir) adlandırmaktalar. Buryatiyada Xatan, Qırğızıstanda Uluk Katın, Özbekistanda Xatınrabat, Azerbaycanda Xatınlı adlı yerleşim mıntıkaları mevcuttur.Xantılar İrtış nehrini Katanas ad landırmaktalar. Doğu Gobi aymakında Xatan bulak, İç Moğolistanda Xatın Sume yerleşim mıntıkaları, Türkiyede Konya yakınlarında Hatunsaray yerleşim mıntıkası, İranda Kerman vilayetinde Xatunabad yerleşim mıntıkası Hindistanın kuzeyinde Himalay dağları etekl erinde Katunce yerleşim birimi göze çarpmaktadır(8,s.75-76). Eski Gorki vilayetinde Katunki adlı yaşayış mıntıkası da kayda geçmuştir (7,s.265). Bu örneklerden belli oluyor ki, Katun coğrafi terimi çoğunlukla katun/kadın anlamlı toponimler yer isimle ri oluşturmaktadır. Bilim adamları adeta Katun toponiminin apelyativinin hanım anlamının eski İran dillerinden olan soğut dilinden alıntı (xuten) olduğunu dile getirmişlerdir (Murzaev.1996, s. 76). Ama bunun yanısıra literatürde katun lekseminin eskiden nehir, su anlamını verdiyi ve halen de bu anlamda kullandığına işaretler bulunmaktadır. Bayan anlamına kuşku oluşturan amillerden biri Asiya bölgesinde rastladığımız katun apelyativli uzun hidronimik sıraların dikkati çekmesidir. Aynı zamanda eski türk yazıtlarında rastladığımız örneklerdir. Bir diğer olgu ondan ibarettir ki, bu sözcük ancak nehir isimlerinde göze çarpıyor,göl isimlerinde kullanmaz. Buradan yola çıkarak E.Murzayev bu olayın mantığa aykırı olduğunu belirtriyor ve Sibiryadaki Katenga hidroniminin kadınlar, bayanlar olarak tercüme edilmesini anlamsız sayıyor. Daha 1911 yılında rus bilim adamı Rudnev bu özelliye dikkati çekerek yazmıştır. Nehir ve onlara erkek ve bayan obrazı vermek çok sade bir şey olmasına rağmen ben şurada iki farklı s özcüğün örtüşmesini bir tesadüf olduğunu belirtmek isterim. Altayın türk kavimleri iki nehri Biy ve Katun nehirlerini erkek ve bayan olarak karşılaştırıyorlar.Ancaq güman etmeye esas var ki, Katun ilk önceleri sadece su,nehir anlamını vermişti. Güney Moğolistanda Hatun ancak 133 su,nehir anl amını taşımaktadır. Ama moğollar Sarı nehir hakkında efsane oluşturmuşlar ki, Cengizhanın hanımı kendini bu nehre bırakmış,o dönemden başlayarak bu nehir Hatun-gol adını almış bulunmaktadır. Bunun yanısıra bir takım nehirler hiç bir ek eklemeksizin Bain hatun, Ulan hatun şeklinde nehir anlamı ifade etmektedir. Ben bu hususlara türkologların dikkatini çekmek isterim (9,s.238). Aynı dönemde Çine gezi yapmış Avropa gezgini K.G.E.Mannerheym de sarı uyğurların dilinde katıng sözcüğünün su anlamını taşıdığını kayda almıştır. Orhon- Yenisey yazıtlarının ünlü rus araştırmacısı S.Y.Malov da katun sözcüğünün nehir apelyativinden bahis etmiştir (5.s.19). Yenisey yazıtlarının bir başka araştırmacısı İ.A.Batmanov da katun sözcüğünün çok eskiden nehir anlamını ifade etmesine dikkati çekmiştir (6, s.59). A.M.Maloletkonun gözlemlerine göre Türk toponimlerindeki katun hidronimlerinin nehir apelyativi hatun, kadın, hanım apelyativinden daha eskidir. Onun düşüncesine göre toponimlerin terkibindeki katun hatun anlamında batıda Azerbaycan ve Türkiyeye kadar olan bölgelerde Katun hidroniminin hanım apelyativi gelişme göstermiştir. Doğuda Amur nehrine kadar ise bu hidronimin her iki apelyativi göze çarpıyor. O belirtiyor ki, mühtemelen Türkçedeki katun (hanım, hatun anlamında) leksemi çok eski dönemlerde İran dillerinden olan soğd dilindeki xuten şeklinden türemiştir.Onun kanısınca çağdaş moğolcada su, nehir anlamında kalmış katun (nehir) Orta Asya arealından dışarı çıkmamış bir hidronimdir (4,s. 23-24). Maloletkonun bu görüşüne katılmıyoruz. Çünkü Kafkaslarda Azerbaycan Cumhuriyyeti arazisinde katun sözcüğünün nehir anlamında kullanılmasına rastlanmıştır (11). Şunu da belirtelim ki, ünlü rus toponimisti V.A. Nikonov da Katun toponimi hakkında olan tartışmada nehir varsayımını desteklemektedir. O belirtiyor ki, Katun toponimi eski türkçedeki nehir anlamından gelmektedir. Şimdi bu anlamda katun sözcüğü kaybolmuştur. Türkçedeki hatun- hanım sözcüğü ile seslerin rastgele çağırışım yapmasına dayanan saf etimoloji denemesidir (13, s.184). Gerçekten çağdaş Moğolcada katun nehir sözcüğü nehir anlamı bildirmektedir. Aynı zamanda söz konusu Altay dilinde su kavramı ile ilgili katul-(sudan geçirmek, karşıdan karşıya geçirmek) fiili de kullanılmaktadır (3, s.565). Aynı zamanda Azerbaycan türkçesindeki kayık sözcüğü de büyük ihtimalle bu kavramla bağlantılıdır. Bu örneklerden yola çıkarak varsaya biliriz ki, katun sözcüğü başka bir ilk söz kökeninden türemiş bulunmaktadır. Yenisey yazıtlarındaki cümle de katun sözcüğünün nehir anlamı verdiğini ihtimal etmeğe esas veriyor....teng ri ana Kem Katun kabışıp...(Y144)...tanrı ana Kem ile Katun(nehri(kavuşarak... 134 Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|