tələffüzü zamanı azərbaycanlüann nitqində daha qabanq şəkildə
meydana çıxır. Məsələn, aşağıdakı sözlərə diqqət yetirək: hərbi, hamam,
hasar, həsrət, həkim, həndəsə, həyət, heyva və s. Rus dilində təhsil ahnış və
ya ana dili rus dili olan şəxslər bu sözləri aşağıdakı kimi tələffüz edir:
xərbi, xamam, xasar, xəsrət, xəkim, xəndəsə, xəyət, xeyva. Çox maraqlı
haldır ki, [x] səsi ilə başlanan sözləri isə demək olar ki, çox vaxt (adətən
həmişə) rus dilinin fonetikasmda olmamasma baxmayaraq [h] səsi ilə
tələffüz edirlər. Xoşbəxt-hoşbəxt, xalis-halis, xarici-harici, xənur-həmir,
xəbər-həbər, xəzər-həzər və s. Bu vəziyyətin eyni tərəfini Azərbaycan
dilində danışanda müşahidə edirik. Baxmayaraq ki, Azərbaycan dilinin
fonetikasmda Ik] və İ4İ səsləri mövcuddur, ancaq danışan şəxsin
tələffüzündə biz eyni ilə yuxanda qeyd etdiyimiz vəziyyətin (rus dilinə
aid) oxşan ilə qarşılaşınq. Bunun özünü də çox güman ki, psixoloji
cəhətdən aydınlaşdırmaq lazımdır. Məsələn, katorqa-qatorqa, okoşka-
aquşqa, kartoşka-qartoşka və s.1
Birinci fəslin beşinci yarımbaşhğı «Qrammatik interferensiya» adlamr.
Dillər arasında müəyyən əlaqələr yarandıqda dilin digər səviyyələrində
olduğu kimi, qrammatik səviyyədə də müəyyən norm adan kənaraçıxma
halları baş verə bilər. Dilin bütün səviyyələrində olduğu kimi bu səviyyə
də inkişafdan və dəyişikliklərdən kənarda deyil. Bizə elə gəlir ki,
morfoloji sistem nə qədər möhkəm olsa belə, ikidilliliyin kütləvi və daimi
xarakter aldığı vaxt qram m atik səviyyədə ikinci dilin təsiri ilə müəyyən
dəyişikliklər baş verə bilər. Morfoloji səviyyədə şəkilçilərin bir dildən
digərinə keçməsinə dair müəyyən faktlar mövcuddur. Azərbaycan
dilindəki fars mənşəli sözlərin bir qismi bu dilə həmin mənşəli şəkilçilərlə
birlikdə keçmişdir. Məsələn, bisavad, qənddan, namərd, baməzə, həmkar,
zərgər, bağban və s. sözlərdəki
bi-, na-, ba-, həm-, -dan, -gər, -ban ön və
son şəkilçiləri buna nümunə ola bilər. Hətta, bu şəküçilərin bəziləri
doğma dihmizin öz sözlərinə də qoşularaq yeni sözlər yaradır. Məs.,
nakişi, nadinc, antitürk və s.
Azərbaycan dihnin təsiri ilə bir sıra dihərdə də müəyyən qram m atik
formaların yaranması müşahidə olunur. Azərbaycan ərazisində olan
yazısız dillərdə ən çox yayüan türkizmlərdən biri kimi göstərilən «-miş ilə
feldən düzəldilən isim+doğma dilin köməkçi feh tiph birləşmələr» buna
bariz nümunə ola bilər. Məsələn, saxur dilində qiiy «etmək», ixay
«olmaq», aqımış qiiy «yada salmaq», barışmış ixay, «barışmaq», və s.
1 M ehdiyev F .N . A zərbaycan və rus dillərində interferensiya hadisəsi // A zərbaycan-rus ikidilliliyi
(elmi əsərlərin tem atik məcmüəsi) Bakı: Bakı U niversiteti nəşriyyatı, 1991, s.86-87
11
Ləzqi dilində:
avun «etmək»,
xun «olmaq»,
artnuş avun «artırmaq»,
ezmiş
xun «əzilmək» və s. Udin dilində: besun «etmək», baksun «olmaq»,
baqamiş besun «bəyənmək»
azarlamış baksun «xəstələnmək». Xmalıq
dilində: kirval «etmək» kuval «olmaq», yapıştırmiş kırval «yapışdırmaq»,
yaramış kurval «edilmiş» və s. Buduq dilində:
yıxar «etmək»,
ixar
«olmaq», işlanmış yıxar «işlədim» işlamış yıxari «işləyir» və s. Talış
dilində: karde «etmək», be «olmaq» aldatmış karde «aldatmaq» azmiş be
«azmaq» və s. Kürd dilində: kırın «etmək», buym «olmaq», kışxırmış
kırın «qışqırmaq»,
yaşamış buyın «yaşamaq» və s.1
Qram m atik səviyyədə interferensiyadan danışarkən əlbəttə ki,
sintaktik səviyyədə də interferensiyaya diqqət yetirmək lazım gəlir.
Dillərin sintaktik sistemi xarici təsirə daha gec məruz qalsa da bu
səviyyədə də interferensiya hallanna rast gəlmək olur. Sintaksik
səviyyədə interferensiya bir dildən digərinə cümlə quruluşunun, sintaktik
qaydaların keçməsi misal ola bilər. Bəzən dillərin qarşılıqlı əlaqəsi
zamanı cümlənin strukturu dəyişir, davamlı söz sırası pozulur.
Azərbaycan dilinin rus dili ilə uzunmüddətli qarşılıqlı əlaqəsi zamanı bu
dildən bizim dilə xas olmayan bəzi cümlə quruluşlan da keçmişdir.
Məsələn, Damşır Bakı! və s. Bundan əlavə Azərbaycanda yaşayan
xalqlarm bir çoxunun dillərində cümlə quruluşu dəyişərək Azərbaycan
dilinə uyğunlaşmışdır. Məsələn, talış dilində artıq cümlə quruluşu
tamamilə Azərbaycan dilinə uyğun gəlir. Mı bə Boku şedəm - Mən
Bakıya gedirəm. Bu cümlə əslində, Mı şedəm bə Boku olmalıdır. Yəni,
tahş dilində də, digər hind - Avropa dillərində olduğu kimi, əwəllər
m übtəda-xəbər-ikinci dərəcəli üzvlər cümlə konstruksiyası olmuşdur.
Lakin uzunmüddətli qarşılıqlı əlaqələr nəticəsində indi bu dildə
danışanlann demək olar ki hamısı, qəzet və kitablanm n isə böyük
əksəriyyəti məhz türk dillərində olduğu kimi, mübtəda-ikinci dərəgcəli
üzvlər-xəbər konstruksiyasındadır. Bu sintaktik səviyyədə baş verən
norm adan kənaraçıxma hallanna misal ola bilər.
Y uxanda söylənilənlər onu göstərir ki, dillərin qarşılıqlı əlaqəsi zamanı
qram m atik səviyyədə də bu və ya digər dildə müəyyən norm adan
kənaraçıxma hallan baş verir və bu hallara demək olar ki, bütün dillərdə
rast gəlinir.
Birinci fəslin altıncı yanmbaşhğı
«Konvergensiya və divergensiya»
adlanır. Dillərarası əlaqələrdən damşarkən əlbəttə ki, konvergensiya və
1
A c j ıa H O B
A.M.
B
3
a H M
0
fle ftc T B H e
a3ep6aHn>KaHCKoro a3bma
c a p y r H M H
a3biKaMH Ha TeppHTopnn
A
3
e p
6
aHfl>KaHCKO H
CCP: fln c ....
a o k t . (Jih ji. H a y K .
BaKy, 1982, c.190