20
"macalsızlıq" povestin başlıca ideyası olsa da, hələ bütün ideyası
deyildir; çünki insanın öz mənəviyyatını müəyyənləşdirməsinə təkcə
macalsızlıq mane ola bilməz; çünki özünümüəyyənləşdirmə daha
əhatəli ictimai-əxlaqi amillərlə və xüsusilə hər hansı bir insanın fərdi
mənəvi keyfiyyətləri ilə şərtlənir. Anarın da məqsədi bu olmamışdır
ki, özünüdərketmənin, özünəqayıdışın yeganə maneəsinin
macalsızlıq olduğunu sübut etməyə çalışsın. Elə buna görədir ki,
daimi narahatlıq keçirən ‘uadın vaxtı nə qədər saatlara, dəqiqələrə
bölünsə də, təbii olaraq o hərdənbir özünü götür-qoy edir, öz-
özündən qaça bilmir, bu ikili hisslər, düşüncələr onun varlığını didə-
didə böhran vəziyyətinə çatdırır.
Fuadın anlayıb-duyduğu 7-8 yaşlarından tutmuş 40 yaşınacan
mürəkkəb ömründə elə hadisələr olub ki, ‘uad onları heç cür unuda
bilmir, hətta xoşbəxt olduğu anlarda belə, "keçmişin hansı bir müdhiş
qəlpəsi" isə ona sarı atılır və ona əzab gətirir. ‘uadın keçmişi onu
ağrıdır, yaxşı hisslərlə, hətta "yüngül qəribsəmə duyğuları" ilə
xatırlanmayan ləyaqətsiz keçmişi onun arxasınca gəzir. Əgər əvvəllər
də onu keçmişi məyus edirdisə, asta-asta ağrıdırdısa, nəhayət, elə bir
gün gəlir ki, onun bütün varlığını, mənliyini, kişiliyini alt-üst edə
biləcək hadisə baş verir; bu hadisə ‘uadın keçmiş müəllimi ‘uad
Salahlının ölümüdür. Bu ‘uad Salahlı o ‘uad Salahlıdır ki, bizim
qəhrəmanımız ‘uad - "balaca" ‘uad dünyanın bütün məntiqini
pozaraq, həmin ‘uad Salahlıya - "böyük" ‘uada xəyanət etmişdir. Bəs
‘uadın həyatında baş vermiş bu köklü-köməcli məslək, mövqe
dəyişməsində əsas rol oynamış Şövqü Şəfizadə kimdir?
Fuad Salahlı ilə (həmçinin, Oktay, ‘uadın atası Qurban) Şövqü
(həmçinin, dekan Zülfüqarov, Qafur Əhmədli) bir-birindən qəti
ayrılan iki dünyanın adamlarıdır. Bu iki əqidə sahibləri arasında
saziş, yekdillik heç cür mümkün deyil.
Fuad Salahlı elə adamdır ki, haqsız olaraq institutdan qovulandan
8 ay sonra yenidən doğma məktəbə qayıdanda qalib gəlməsindən,
rəqiblərinin uduzmasıdan danışmaq əvəzinə, arasından 8 ay keçmiş
mühazirəni iki 45 dəqiqə arasındakı fasilədən əvvəlki söhbət kimi
davam etdirir: "Keçən dəfə biz modulyardan danışmışdıq, deməli,
modulyar..." Oktayın qəbirüstü nitqdə dediyi kimi, təkcə elə bu
hərəkət ‘uad Salahlının bütün mahiyyətini ifadə edir; "onun üçün
vaxt ayrı-ayrı dövrlərə, kəsiklərə, parçalara bölünmür. ‘uad Salahlı
üçün vaxt bütöv, aramsız, fasiləsiz, daim hərəkətdə olan tam bir etik
21
vahiddir". O özünün əsil memarlıq prinsiplərini heç vaxt tez-tez
dəyişən və ondan da dəyişməyi tələb edən dəblərə, ucuz zövqlərə
tabe eləməzdi. Yəqin ki, ‘uad Salahlı ‘uad kimi ömründə vaxt
qıtlığından, macalsızlığından da şikayətlənməzdi. ‘uad Salahlı Şövqü
və ‘uad kimi özünü zamana yox, zamanı özünə tabe edir! ‘uad
Salahlı üçün ömür dediyimiz fəaliyyət, dirilik yalnız bütöv bir ali
məqsəd üçündür. Belə adamları, əlində imkan olan, nüfuz sahibi olan
Şövqünün etdiyi kimi susdurmaq yox, əksinə, onların qarşılarındakı
hər cür qadağaları, şlaqbaumları atmaq lazımdır. Qorxmaq lazım
deyil. Onlar bəşəriyyətə xeyirdən başqa heç nə verməzlər, özlərini
pərvanə kimi oda-közə vurarlar, dünyanı dəyişdirib təzədən qurarlar,
dünyanı elə rəngarəng, elə gözəl edərlər ki, elə çiçəklənən dünya
yaradarlar ki, gəl görəsən! Əsl istedad, bənzərsiz memar olan Fuad
Salahlının ölümü - faciəvi ölümdür! Çünki Fuad Salahlı dünyaya
yaratmaq üçün gəlmişdi. Ancaq onu bu böyük insani arzularını
həyata keçirməyə qoymurlar, çertyojlar, layihələr şifonerin altında
toz basıb qalır... Bütöv bir şəxsiyyət öz varlığını, öz yeganəliyini
xalqına, doğma torpağına, dünyaya əməli olaraq sübut edə bilmədən
həyatdan gedir. Həyatdan elə bir adam gedir ki, onun görmək istədiyi
işləri bir də heç kim görə bilməyəcək!.. Bu faciənin konkret olaraq
adını nə qoymaq olar? - İçində boğulub qalmış imkan!
Bax, Fuad belə bir insana, insana yox, böyük, əsl əqidəyə,
məsləkə dönük çıxır. Və onun dəfn mərasimində ilk dəfə olaraq ağrı
ilə peşimançılıq duyğusu keçirir; müəlliminin ölümünə inanmır,
onunla "bir daha görüşməyəcəyinə, nahaq olmuş bu qəbahətləri
təshih edə bilməyəcəyinə" inanmır, bu ölümün yalana çıxmasını,
təkzibini gözləyir. Axı "ölüm - adamları əbədiyyətə bir növ bitkin,
tamamlanmış şəkildə.., qoyduğu irsin, izin, adın müəyyənliyi
baxımından yekunlaşdıraraq, nəticələyərək təqdim edir. Fuad Salahlı
haqqındasa ölümü ilə tamamlanmış, bitmiş fərd kimi düşünmək
mümkün deyil"... Fuad dönük çıxdığı zamandan bəri ilk dəfə olaraq
müəllimi haqqında belə insani mühakimə yürüdür, dumanlı da olsa,
Fuad Salahlının böyük faciəsini və özünün bir də heç vaxt
düzəldilməsi mümkün olmayan səhvini ağrı ilə duyur...
Zamanın, tarixin bütün dolanbaclarından məharətlə irəliləyən, hər
günün, hər saatın hökmünə, tələbinə "ləbbeyk" deyib itaətkarlıqla
əməl edən və bütün bunları yalnız özünün mənafeyi, "güclü olması"
xatirinə edən, bununla da, dünyanın, insanlığın, idealın bütövlüyünə,
22
harmoniyasına əbədi bir ləkə gətirən insanlardan biri də Şövqüdür.
Fuadın fikrincə, "bütün əvvəlki və sonrakı dövrlər üçün ən böyük
memar" hesab olunan Şövqü mahir, kələkbaz bir diplomatdır. O,
"rütbə diplomatiyasını" - açıq yox, xəlvəti mübarizəni, düşməni
məhv etmək üçün taktiki sxem qurmaq üsulunu, tərəfdar, arxa,
havadar qazanmaq vasitələrini, hər zaman parçasının tələbinə uyğun
hərəkət etmək vərdişini, prinsipsiz olaraq hər cür şəraitə
uyğunlaşmaq səriştəsini - belə bir əcaib mimikriyanı - dünənsiz
yaşamağı bütün varlığı ilə mənimsəyərək, bütün bunları konkret iş
gedişatında həyata keçirə bilir. Bu adam qətiyyən imkan verməzdi ki,
onun çertyojları şifonerin altında toz basıb qalsın, əgər onlar işə
keçməyibsə, başqasını çəkərdi, o da dövrə uyğun olmayanda, daha
başqasını qurardı!.. Çünki Şövqüdən hər nə desən olar: hərəmxana
qapısında boynunu büküb oturan xacə də, əli baltalı cəllad da...
İndiki şəraitdə isə Şövqü kimi adamlar, heç vaxt əvvəlcədən kişi
kimi müharibə elan edib döyüşmürlər, onlar yalnız gizli kəşfiyyat,
casusluq yolu ilə əməliyyat aparırlar. Onlar qarşılarına çıxan
maneəni bütövlükdə yox, altdan-altdan, asta-asta, didə-didə məhv
edirlər. Bu adamlar əvəzsiz bir insanı sıradan çıxarıb məhv edərlər,
sonra gəlib onun dəfn mərasimində mərhumla 40 ildən artıq dostluğu
ilə fəxr etməsindən danışarlar, yaxşı-yaxşı, cani-dildən "yanıb
tökülərlər!.."
...Övlad başqa nemətdir! Fuad Salahlının isə övladı yoxdur, o,
Fuadı, Oktayı özünə oğul bilir, onların simasında özünün ardıcılını,
davamçısını görür, ümidlə alışıb yanır ki, onun arzularını məhz
bunlar davam etdirəcəklər. Şövqü isə bilir ki, tək Fuad Salahlı hələ
gücsüzdür, onu bütövləşdirən, güclüləşdirən Oktaydır, Fuaddır, neçə-
neçə gözəl ideallı gəncdir, bax, bu zaman Fuad Salahlı - bütöv,
köklü-budaqlı Fuad Salahlıdır. Ona görə də Şövqü bütöv Fuad
Salahlını (böyük bir gücü, idealı!) parça-parça, tikə-tikə doğramağı
qət edərək, onun ardıcılını, davamçısını - balasını əlindən alır! Çünki
bilir ki, Salahlılar arta bilərlər, daha böyük, gücçatmaz maneəyə
çevrilə bilərlər, ona görə də onların kökünü kəsmək, onları
davamçıdan, övladdan, nəsildən məhrum etmək istəyir... Bu zaman
Şövqü əla düşünülmüş taktiki sxem hazırlayır:
Salahlının əsas davamçısını - Fuadı uçurumun lap kənarından
xilas edir və digər psixoloji üsullardan istifadə edərək (məsələn,
istedadlı, yüksək nəzəri səviyyəli, hətta ədalətli olmasını, özünün də
Dostları ilə paylaş: |