A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
440
Qurd keçinin Şəngülüsün yeyəndə Mən qayıdıb bir də uşaq olaydım, Bir gül açıb ondan sonra solaydım. (Şəhriyar)
Göründüyü kimi, Qarı nənə, nağıl, qap-baca, qurd, keçi qəbilindən olan anlayışlar bilavasitə etnoqrafik məz- muna malikdir, mətnə daxil olan digər anlayışlar isə əslində ümumi ideyanın təsiri ilə həmin məzmunu qəbul edir. Beləliklə, Cənubda ədəbi dilin lüğət tərkibində koloritli söz və ifadələrin sıxlığı ədəbi-bədii düşüncənin, mədəni təfəkkürün özündən gəlir, yəni təkcə linqvistik hadisə deyil. Ümumiyyətlə, sözlə (sözün mənası ilə) mədəni-tarixi təfəkkürün strukturu arasında birbaşa səbəb-nəticə əlaqələri vardır – bu əlaqələr obyektiv və subyektiv münasibətlərin bütöv sistemi ilə qaydaya salınır 1 . Azər-baycan ədəbi dilinin Cənub qolu ilə Şimal qolu arasında tarixən yaranmış fərqlər linqvistik fərq olmaqdan daha çox tarixi-mədəni, sosioloji-etnoqrafik («etnoqrafiya» sözünü geniş mənada, ümumən, «milli sosioloji xüsusiyyətlər» mənasında işlədirik) fərqlərdir və şübhəsiz, lüğət tərkibi həmin fərqləri əks etdirməyə dil qatlarının hamısından daha həssasdır. Lüğət tərkibinin konkret zaman kəsiyindəki mənzə- rəsini dövrün ictimai şüur səviyyəsi müəyyən edir, çünki leksika ilə ictimai şüur arasındakı münasibət birbaşadır; dilin potensiyasında olan sözlərin seçilməsi də, alınmalara ehtiyac da bu prinsip əsasında müəyyən olunur. Cənubda ədəbi dilin lüğət tərkibində etnoqrafik (eləcə də məişət) məzmunlu leksik vahidlərin funksionallığı 50-ci
1 Bax:
У.В.О.Куаин. Слово и объект. – Новое в зарубежной лингвистике, выпуск XVIII (логический анализ естественного языка), М., изд. «Прогресс», 1986, стр. 25-26
441
illərdən 70-ci illərin sonlarına qədər davam edir – həm də nəzərə alaq ki, bu dövrdə ədəbi dil, demək olar ki, ancaq şeir dilindən ibarətdir; bu da öz növbəsində klassik poetik leksikanın da işləkliyini şərtləndirir:
Genə könlüm quşu bir sevgili cananı sevər, Baş qoyub çöllərə Məcnun kimi Leylanı sevər. Hicr oduna yanıram eşqli pərvanə kimi, Vəslüvin ləzzətini tapmağa hicranı sevər… (M. Etimad)
Könlüm quşu, sevgili canan, Məcnun, Leyla, hicr odu, pərvanə, vəsl, hicran klassik poetik təfəkkürdən gəlir – bunlar əsrlər boyu ədəbi-bədii dildə işlənmiş söz və ifadələrdir. Digər tərəfdən həmin söz və ifadələr Şimal üçün arxaikdir, ancaq tarixi fakt kimi maraqlıdır, halbuki Cənubda poetik funksionallığa malikdir. Ənənəyə bu qədər yaxınlıq isə ictimai həyatın öz daxili tələbidir 1 .
dilin leksik normasını etnoqrafik və klassik lüğəvi vahid- lərin bolluğu müəyyən edir; lüğət tərkibinin inkişaf tarixi etnoqrafik leksika ilə klassik nitq leksikasını qarşı-qarşıya qoysa da (T.Hacıyevin tədqiqatlarını xatırlayın 2 ), konkret dövrdə, yəni 50-ci illərdən etibarən Cənubda bunların birləşdiyini görürük: bizim fikrimizcə, etnoqrafik leksika ilə klassik nitq leksikasının dialektik əlaqəsini cəmiyyətin
1 Bu barədə bax: И.Джафарпур. Пути развития демократической поезии Южного Азербайджана (1941-1960 гг.), Баку, АКД, 1967, стр. 17; C. Xəndan. Uğur yolu (Cənubi Azərbaycan ədəbiyyat, mətbuat, maarif, incəsənət. Azərbaycan ədəbiyyatında cənub mövzusu), Bakı, Azərnəşr, 1987, səh. 180-181. 2 Bax: T.Hacıyev. Azərbaycan ədəbi dili tarixi, Bakı, ADU nəşri, 1976, səh. 55-56. 442
özünün düşmüş olduğu şərait hazırlayır… Xalq milli mənəviyyatını (onun əsas realizə forması olan dilini) yaşatmaq üçün birinci növbədə tarixinə baş vurur; tarix isə etnoqrafik müəyyənlik ilə klassik norma müəyyənliyini birlikdə təqdim edir. Ona görə də Cənubi Azərbaycanda 50-ci illərdən başlayan milli oyanmanın yeni dalğası dildə də bu iki cəhəti ardıcıl olaraq faktlaşdırır – yəni söhbət elə bir prosesdən gedir ki, bunun universal ictimai-milli məzmunu var, nitq də həmin universallığa daxildir. İran İslam inqilabı Cənubda ədəbi dilin inkişafına güclü təsir göstərdi. 70-ci illərin sonu, 80-ci illərin əvvəllərində kifayət qədər kitab, jurnal və qəzetlər nəşr edildi. Ədəbi dilə inqilabi anlayışlar gəldi. Əslində, ədəbi dilin bu illərdəki lüğət tərkibi 40-cı illərin ortalarındakı vəziyyəti yada salır; o zaman da dil inqilabi surətlə inkişaf edirdi. Lakin nə 40-cı illərin ortalarında, nə də 70-ci illərin sonu, 80-ci illərin əvvəllərində Cənubda ədəbi dilin lüğət tərkibi üçün xarakterik olan etnoqrafik və klassik nitq leksikasının işləkliyi aradan qalxmır; məsələn: «Sizə aydın degki məcəllə çıxarmax bu dövranda nə qədər çətin və ağırdı. Lakin biz bu çətinliğı ana dilimizin inkişafı eşqində təhlil edib və bu milli yüki boyumuza almışıq. Əlbəttə, bu yolda bizi mütərəqqi insanlar hələ öz çıxarına qədər 50-dən 200 tümənə qədər köməklik edirlər. Biz bu ayıq və aydın fikirlərimizə eşq olsun söyləyib bütün oxucularımızdan hər cəhətdən köməklik arzulayırıq. Necə ki, bilirsiniz, bu məcəllə Aqayi Naseh Natiqin zidd-Azər- baycani kitabı «Zəbani-Azərbaycan və vəhdəti-milli İran» deyil ki, vəqfi pullarınan çıxsın…» («Dədə Qorqud» məcəlləsi, № 3, səh. 1). «Cəllad Pəhləvi rejimi bir quduz it kimi hər nə ki, Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|