9 – tema bo”lip shig’ariw ham dem aliw dizimlerinin’ jas qa’siyetleri ham gigienasi reje

Community Social Capital: it has an effect on health, but does it also reduce health inequalities?
Research indicates that investing in community level health assets like social capital can be an effective approach to tackling health inequalities (Morgan, Ziglio 2007). Several studies document the direct effects of social capital on health (Harpham et al. 2006; Meltzer et al. 2007; Runyan et al. 1998) e.g. more childhood asthma has been found in neighbourhoods with low social capital (Gupta et al. 2009) and the indirect effects of social capital on the health of children by buffering the negative effects of low SES (Nobles, Frankenberg 2009; van der Linden et al. 2003). A Dutch study (van der Linden et al. 2003) showed that the negative effect of socio-economic deprivation on mental health service use was stronger in neighbourhoods with low community social capital. However most of these studies have been conducted outside Europe using many different definitions of social capital, many different child-health outcomes and many different analysis strategies. GRADIENT contributes to the knowledge on the possible effects of social capital on the social gradient in child health through a systematic review and new empirical research on these issues. This new research is summarised in the following sections.
Shuning uchun tarbiyachilar, o‘qituvchilar har bir bolaning ana shu fiziologik va psixologik xususiyatlariga bilimlariga asoslangan holda, ta’lim va tarbiyaviy ishlarni olib borish maqsadga muvofiqdir.
Kasalorganizm bu kishi organizmining shunday holatiki, u tashqi muhit sharoitining ozgina o‘zgarishlariga ham moslasha olmaydi. Natijada, uning aqliy va jismoniy ish qobilyati ‘asayadi yoki butunlay yo’qoladi. Be’mor tanasining ma’lum qismida og‘riq paydo bo‘lishi, yurak uynashi, nafas qisishi, ko’ngil ozishi, umumiy quvvatsizlik kabi kasallik belgilaridan shikoyat qiladi.
Kasallik qo‘zg‘atuvchi sabablar turlicha bo‘ladi fizikaviy, kimyoviy, mexanik ta’sirotlar, mikroblar, bakteriyalar viruslar vositasida va boshqalar
Kasalliklar kelib chiqishi sabablariga ko‘ra, yuqumsiz va yuqumli kasalliklarga bo‘linadi.
Yuqumsiz kasalliklarni qo’zg’atuvchi va tarqatuvchilari bo‘lmaydi. Masalan: Sinish, chiqish, bosh og‘rig‘i, xirurglik kasalliklar va boshqalar.
Yuqumli kasalliklarni qo’zg’atuvchi va tarqatuvchilari bo‘ladi. Kasallik tarkatuvchi mikroorganizmlarga: bakteriyalar, zamburug‘lar, sodda jonivorlar, rikketsiyalar, viruslar sabab bo‘ladi. Yuqorida ko‘rsatilgan kasallik tarqatuvchi mikroorganizmlarning kishi organizmga kirishi natijasida yuzaga keladigan kasalliklariga yuqumli kasalliklar deyiladi.
Bakteriyalar shakli katta kichikligi va xossalari nixoyat xilma-xil bo‘ladigan mikroorganizmlardir. Sharsimon xillari-xonklar, tayoqchasimon xillari – bakillalar deb ataladi. Uzum boshiga o‘xshash, tup -tup joylashadigan koklar stafilakoklar deb ataladi. Bular terining yirilgan kasalliklariga, jaroxatlarni moddalab ketishiga sabab bo‘ladi.
Zamburug‘lar-teri soch, soch va shilliq pardalarida bo‘ladigan kasalliklarni keltirib chiqaradi va shakli, hamda xossalari jixatidan xilma-xil bo‘ladi. Masalan: kirma temiratki, zamburug‘i teri va sochlarni shikastlantirsa, mogorasimon zamburug‘i chaqaloq bola tili, hamda tanlayining shilliq pardasini shikastlantiradi.
Sodda xayvonlar-bir hujayrali hayvonlardir. Masalan: bir hujayrali ‘lazmodiy bezgakka sabab bo‘lsa, ichak amyobasi-qon aralash ich ketishiga (dizenteriyaning bir turiga) sabab bo‘ladi.
Rikietsiyalar-juda mayda kuzg‘aluvchilar bo‘lib, bular orasida toshlamli tif ko‘zaluvchilari odam uchun hammadan xavfli bo‘ladi.
Viruslar-shu qadar mayda bo‘ladiki, hatto elektron mikrosko’da hamhamma vaqt ko‘rinavermaydi. Ular juda zich filtirlardan ham o‘tib ketadi, shuning uchun ham "tutkich bermaydi" va fil’tirlanuvchi viruslar deb ataladi.
Qizanoqq, gri’p, aloimielit, ko‘tirish, chin chechak va suv chechak qo‘zg‘aluvchilari fil’tirlanuvchi viruslar jumlasiga kiradi va hokazo.
Ko‘pchilik kasalliklarda kasal odam yoki hayvon infeksiya manbai hisoblanadi. Kasallik qo’zg’atuvchisi shularning organizmidan fiziologik yul bilan (nafasdan chiqariladigan havo, balgam, siydik, axlati bilan) yoki patologik yo’l bilan (yo‘talganda, qayt qilganda, jarohatlar, yaralar va yalliglangan shilliq pardalardan chiqadigan ajratmalar bilan) tashqariga chiqib turadi.
Kasallik avjiga chiqqan davrida yoki kasalliklarni yashirin davrida (qizanoqq,), ayrim hollarda tuzalish davrida (ich terlama, dizenteriya, diafteriya) bemor organizmidan kasallik qo‘zg‘atuvchilari hammadan ko‘‘ chiqadi.
Ko‘pincha bola yoki katta odam tuzalib ketgandan keyin ham infeksiya manbai bo‘lib kolaveradi. Kasal organizmdan tashqariga chiqqan kasallik qo‘zg‘atuvchisi qisman tashqi muhitda uladi yoki boshqa organizmga tushguncha saqlanib qoladi. Sog‘ organizmga tushgach parazitlik qila boshlaydi.
Infeksion kasalliklar qo‘zg‘atuvchilarning tarqalish yo’llari to‘rtta gruppaga ajratiladi: qontakt yo’li, havo tomchi, suv-ovqat va tirik jonivorlar orqali tarqalish yo’llari.
Qontakt yo‘li-bemorga yaqin bo‘lganda kasallikning yukib qolishidir. Bevosita va bilvosita qontakt tafovut qilinadi. Bevosita qontaktda kasallik kug‘atuvchisi kasal organizmdan sog‘lom organizmga tug‘ridan to’g‘ri o‘tadi (o‘pishish vaqtida, hayvon tishlaganda, sulagi tushganda va hokazo) bilvosita qontaktda kasallik ro‘zg‘or buyumlari orqali: kitob - daftar, kiyim-bosh va oyoq kiyim almashtirish va boshqa yo’llar. Masalan: Difteriya, ko‘tirish, sil va boshqa kasalliklar bevosita qontakt yo’li bilan yuqsa, dizenteriya, ich terlama, difteriya va boshqa kasalliklar bilvosita yul bilan o‘tadi.
Kasalliklar bolalarning jismoniy o‘sishiga katta ta’sir etadi. Ayniqsa, surinkali uzoq, davom etadigan kasalliklar, ya’ni revmatizm, oshqozon-ichak, jigar va o‘t yo‘llari, buyrak kasalliklari organizm va tukiqamalarda moddalar almashinuvi jarayonini buzadi, kamqonlik kasalligini yuzaga keltiradi, natijada jismoniy rivojlanishi susayadi, bolaning ish kobiliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Barcha tirik organizmlar (o‘simliklar, hayvonlar) shu jumladan, insonlar ham o‘zini-o‘zi himoya qilish xossalariga ega. Masalan: Ko‘z yoshi suyuqligi, sulak, qon va limfada lizotsim (tabiatan oqsil) moddasi bo‘lsa, odamning toza terisi kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroblarga halokatli ta’sir ko‘rsatadigan lizotsimga o‘xshash modda ajralib turadi. Nafas yo’llarining shilliq pardasi infeksiyaga javoban shilimshiq ajratib, burtib chiqadi va qizaradi. Unda fagotsitoz yo’li bilan oziqlanadigan leykatsitlar paydo bo‘ladi va boshqalar. Traxeya, bronx va bronxiollalar qo’lab turadigan xilpillovchi e’iteliy esa o’z kiprikchalarini tebratib, tushib qolgan chang zarrachalarini va mikroblarni tashqariga chiqarib tashlaydi. Sulak, me’da, ichak shiralaridagi fermentlar ham mikrob va bakteriyalarni halok qiladi.
Immunitet - organizmning turli kasalliklar dan o‘z-o‘zini himoyaalanish uslubidir. Organizmning himoyaalanishi katta ro’l uynab, tabiiy va sun’iy immunitet farqlanadi.
Tabiiy immunitet tug‘ma, shuningdek, boshdan kechirilgan kasallik tufayli turmushda orttirilgan bo‘lishi mumkin.
Sun’iy immunitet faqat turmushda orttirilgan, shunda ham aktiv yoki ‘assiv bo‘ladi. Masalan: Agar bolaga chechakka qarshi emlangan bulsa yoki ‘oliomilitga qarshi vaksina berilgan bo‘lsa, bunday hollarning hammasida organizmga zaiflashtirilgan qo‘zg‘atuvchi yuborilgan bo‘lib, organizm qo’zg’atuvchilarga qarshi javoban uzoq davom etadigan immunitet paydo qiladi.
Bolaga tayyor himoya moddalari bo‘lgan zardop (vaksina) yuborilganda organizm himoyaa moddalari ishlab chiqarishda o‘zi ishtirok etmay, qisqa muddat davom etadigan immunitet yuzaga keladi.