7-modul. Po‘latlarni kimyoviy-termik ishlash. Rеja

 
 Po‘latni sementitlash 
Po‘latni uglerod, azot (ikkalovini birgalikda), diffuzion to‘yintirish sanoatda 
eng ko‘p tarqalgan kimyoviy – termik ishlash usullaridir. 
Po‘lat yuzi uglerod va azotni oson xazm qiladi; suqilib kirish strukturali 
(panjarali) qattiq qotishma hosil qiladi. Shu bilan birga ancha – muncha 
chuqurlikka diffuziyalanadi. 
Uglerod bilan diffuzion to‘yintirish jarayoniga
tsementitlash
deyiladi. 
Odatda, po‘lat tsementitlangandan so‘ng toblanadi va past bo‘shatiladi. Mana shu 
jarayonlar tugaganidan so‘ng po‘lat detal yuzasida uglerod miqdori 0.8-1%ga 
yetadi. Strukturasi past bo‘shatilgan mayda sferoidal karbidli martensit hosil 
bo‘ladi: yeyilishga qarshiligi yuqori bo‘ladi; yuza qattiqligi HV=750-950. Detal 
o‘zagida uglerod 0.08-0.25% bo‘lib, qovushqoq bo‘ladi. Tsementattsiya qilinishi 
kerak emas yuzalar galьvanik usulda mis bilan himoyalanadi, mis qalinligi t=0.02-
0.05 mm bo‘ladi. 
Odatda tsementitlanadigan detallarni ustki qatlami qattiq, ishqalanib 
yeyilishga chidamli va o‘zagi uyushqoq bo‘lishi lozim bo‘ladi: tishli g‘ildiraklar, 
vallar, kulachoklar, chervyaklar va h.k. 
Uglerodlovchi moddaga 
karbyurizator
deyiladi. Bu dastlabki muhitdir. 
Karbyurizator qattiq va gaz holatda bo‘lishi mumkin. Lekin, har ikkisida ham 

---

tsementitlash jarayoni gaz fazasi orqali o‘tadi. Eng ko‘p tarqalgani qattiq 
karbyurizatordir: bu asosan yog‘och pista ko‘miri va qo‘shimcha SO
3
(20-25%);
VoSO
3
jarayonni jadallashtirish uchun qo‘shiladi. Ya’na SaSO
3 ham 
qo‘shiladi 
(3-5%) – karbyurizatorni yopishib qolmasligi uchun. Tsementatsiya qilinadigan 
detallar va karbyurizator qavatma-qavat po‘lat yashikka – konteynerga taxlab 
joylashtiriladi, germetik yopilib, 910-930
0
S gacha qizdiriladi. Qizdirilganda pista 
ko‘mir yashik ichidagi kislorod bilan birikib quyidagi reaktsiya ketadi: 
2С+O
2
=2CO. 
Bundan tashqari uglerod oksidi quyidagi reaktsiya bo‘yicha ham hosil 
bo‘ladi. 
VoСO
3
+С=VoO+2СO. 
Detal yuzasida quyidagi kimyoviy jarayon o‘tadi: 2СO↔ СO
2
+С 
Hosil bo‘lgan aktiv uglerod atomi austenit holatidagi yuzaga adsorbtsiyaladi; 
qolgan SO
2 
ko‘mir bilan birikib, yangi SO
portsiyasini hosil qiladi. Tsementitlash 
uzoq davom etadigan jarayon. Qatlam qalinligiga qarab bir necha o‘n soat davom 
etishi mumkin. 1 mm. chuqurlikdagi tsementitlangan qatlam olish uchun 8-10 soat 
qizdirish 
lozim. 
Tsementitlangan 
qatlam 
qalinligi 
NRC=38-62(HV=900); 
o‘zaginiki HRC= 25-35. 
Gaz vositasida tsementitlashda karbyurizator sifatida suyultirilgan tabiiy gaz 
ishlatiladi. Suyuq uglevodorodlar ham ishlatiladi: kerosin, benzol. Bular germetik 
yopilgan pechni ichki bo‘shlig‘iga tomchi-tomchi qilib yuboriladi. Qizigach bular 
aktiv gaz muhitini hosil qiladi. Metan bor joyda asosiy xal qiluvchi reaktsiya 
quyidagi: 
СN
4
→2N
2+
С 
Kam uglerodli po‘latni sementitlangan qatlamini strukturasi rasm 6.2 da 
ko‘rsatilgan. 

---

Rasm 2 Kam uglerodli po‘latni tsementitlangandan keyingi diffuzion 
qatlam mikrostrukturasi. 1- evtektoiddan keyingi zona; 2- evtektoidli zona; 3- 
evtektoidgacha zona. 
Eng ustki qatlam evtektoiddan keyingi qatlam – zonada uglerod S>0,8% 
ko‘p bo‘ladi va strukturasi perlit va ikkilamchi tsementitdan iborat qatlamni o‘rta 
qismi evtektoid yig‘indisidan iborat, perlitdan tashkil topgan. Chuqurlashgan sari 
o‘zagiga qarab, uglerod miqdori kamayadi, evtektoidgacha bo‘lgan po‘lat 
strukturasiga o‘xshaydi: o‘zakka yaqinlashgan sari perlit miqdori kamayadi. 
Tsementitlash davrida o‘zoq vaqt qizdirib turilgani uchun yirik donali 
struktura hosil bo‘ladi. 
1.