397
nvestisiya layihələrinin hazırlanması aşağıdakı mərhələri əhatə edir:
1.investisiya ideyasının formalaşması;
2. layihənin və texniki-iqtisadi əsaslandırmanın tərtibi;
3. layihənin maliyyələşdirmə mənbələrinin müəyyən edilməsi;
4.qiymətləndirmə sənədinin hazırlanması;
5.investisiya layihəsi ili əlaqədar son qərarın qəbulu.
Müasir şəraitdə investisiya layihələri hazırlanarkən investisiya
qoyuluşunun səmərəliliyinə təsir edəcək müxtəlif xarici və daxili amilləri
təhlil etmək lazım gəlir. Layihə ideyasının reallaşdırılması imkanları ilə bağlı
olan bu amillər texniki, kommersiya, institusional, sosial, ekoloji, maliyyə və
iqtisadi amilləri əhatə edir. Layihənin nəticələrini müəyyən edən bu amillə-
rin tədqiq edilməsi zəruriliyi istifadə ediləcək resursların sərf edilməsinin və
qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmağın müxtəlif alternativ variantlarının
olması ilə əlaqədardır. nvestisiya layihəsinin texniki-iqtisadi əsaslan-
dırılması müəyyən olunmuş rentabellik səviyyəsində investisiyanın həyata
keçirilməsinin texniki, iqtisadi, ekoloji və maliyyə imkanlarının tədqiqidir.
Texniki-iqtisadi əsaslandırmaya geoloji tədqiqatlar, bina və qurğuların tex-
niki layihələri, istehsalın texniki hazırlığı, ətraf mühitə təsirin ekoloji
tədqiqi, marketinq tədqiqatları, maliyyə-iqtisadi göstəricilərin hesablanması
daxildir. Layihə çərçivəsində həyata keçirilən ilk tədqiqatlar marketinq
tədqiqatlarına aid olur. Marketinq tədqiqatları layihənin həyata keçirilməsi
nəticəsində istehsal ediləcək məhsullara, göstəriləcək xidmətlərə tələbin
həcmini proqnozlaşdırmağa imkan verir. Bunun nəticəsində bazarda tələbin
həcmi ilə yanaşı qiymətin və rəqabətin səviyyəsi və s. məsələlər müəyyən
edilir. qtisadi təhlil üçün məlumatların böyük hissəsi layihənin texniki his-
səsindən əldə edilir. Belə ki, texniki hissədə yaradılacaq obyektin istehsal
gücü, tələb olunun işçilərin sayı, istifadə ediləcək xammal və materialların
həcmi və s. məlumatlar əks olunur. Bu məlumatlar əsasında layihə çərçivə-
sində investisiya xərclərini, istehsal ediləcək məhsulların maya dəyərini və s.
398
müə yyə n etmə k mümkün olur. Son nə ticə də , layihə nin maliyyə və iqtisadi
tə hlilini hə yata keçirmə k üçün layihə dövrü ə rzində illə r üzrə mə daxil və
mə xaric axınları ə sasında xalis nağ d axınları müə yyə n olunur. Qeyd etmə k
lazımdır ki, texniki-iqtisadi ə saslandırma nisbə tə n böyük xə rc tə lə b edir.
Buna görə də , investisiya layihə si ilə ə laqə dar ə saslı texniki-iqtisadi
ə
saslandırılma hazırlanmamışdan əvvəl ilkin texniki-iqtisadi əsaslandırma
aparılır. Bu ə saslandırma ə sasında investisiya layihə sinin reallaş dırılması ilə
ə
laqədar müsbət qərar qəbul edildikdən sonra, əsaslı texniki-iqtisadi
ə
saslandırma həyata keçirilir bu isə investisiya ideyasının reallaşdırılmasının
detallı planını əks etdirir.
nvestisiya layihələri müxtəlif maliyyələşdirmə mənbələri hesabına
maliyyələşdirilir. Bu mənbələrdən cəlb edilən vəsaitlərin qiymətləri son
nəticədə diskont dərəcəsini müəyyən edir. Diskont dərəcəsi müxtəlif
mənbələrdən cəlb edilmiş vəsaitlərin qiymətlərinin orta çəkili kəmiyyəti kimi
müəyyən edilir. Bu baxımdan, son nəticədə investisiya layihəsinin
maliyyələşdirilmə mənbələrinin və bu mənbələrin hər birindən cəlb edilən
vəsaitlərin qiymətlərinin müəyyən edilməsi investisiya qoyuluşlarının
səmərəliliyinin müəyyən edilməsi baxımından vacibdir.
Layihənin qiymətləndirmə sənədi investorlar tərəfindən aparılır (bu
ə
sasən iri layihələr üçün həyata keçirilir). Hər bir investor investisiya
layihə sinə və sait qoyuluş u haqqında qə rar qə bul etmə k üçün layihə nin
qiymə tlə ndirilmə sini hə yata keçirir. Bu qiymə tlə ndirmə ya investorun özü
tə rə fində n, ya da onun tapş ırığ ı ə sasında bu sahə də ixtisaslaş mış peşə kar
qurum tə rə fində n hə yata keçirilir.
Layihə nin icrasına baş lamaq haqqında son qə rar layihə ni
maliyyə ləş dirə n investorların müə yyə n edilmə si və onların öz və saitlə rini
layihə nin reallaş dırılmasına yönə ltmə k haqqında qə rar vermə lə ri ə sasında
qə bul edilir.
399
nvestisiya layihə lə rinin qiymə tlə ndirilmə si metodlarının tə tbiqi zamanı
onların asılı olmayan və asılı olan layihə lə rə aid olmasını müə yyə n etmə k
zə ruridir. Bir investisiya layihə si digə r investisiya layihə sində n o vaxt asılı
olmur ki, birinci layihə də n gözlə nilə n pul axınları ikinci layihə nin hə yata
keçirilmə sində n asılı olaraq də yiş ilmir. Belə investisiya layihə lə ri asılı
olmayan
layihə lə rdir.
nvestisiya
layihə lə rinin
sə mə rə liliyinin
qiymə tlə ndirilmə sində müxtə lif metodlardan istifadə edilir. nvestisiya
layihə lə rinin qiymə tlə ndirilmə sində zaman amilinin nə zə rə alınıb-
alınmamasından asılı olaraq qiymə tlə ndirmə metodları iki qrupa bölünür:
1. Diskontlaş dırırmaya ə saslanan qiymə tlə ndirmə metodları;
2. Mühasibat uçotuna ə saslanan üsullar.
Birinci qrup metodlara xalis cari də yə r, daxili rentabellik norması və
rentabellik indeksi göstə ricilə ri, ikinci metodlara isə investisiyanın ödə nmə
müddə ti və investisiyanın üçot gə lirliyi göstə ricilə ri aiddir.
Diskontlaş dırırmaya ə saslanan qiymə tlə ndirmə metodları pulun
zaman baxımından də yə rinə ə saslanır. Bazar münasibə tlə ri şə raitində ma-
liyyə və saitlə rində n istifadə vaxt amilinin nə zə rə alınmasını zə ruri edir. Bu
gün ə ldə olan müə yyə n mə bləğ də nağ d pulun də yə ri gə lə cə kdə ə ldə edilmə si
mümkün olan hə min mə bləğ də ki pulun də yə rinə bə rabə r deyildir və birinci
mə bləğ ikinci mə bləğ lə müqayisə də daha qiymə tlidir. Belə ki, mövcud nağ d
və saitlə rdə n istifadə müə yyə n gə lirin ə ldə edilmə sinə sə bə b olur. Bu
baxımdan pulun zaman baxımından də yə ri – bu prinsipə ə sasə n hə lə ki
gə lirin qazanılmasının alternativ imkanları mövcuddursa, onda pulun də yə ri
o vaxt anından asılıdır ki, bu anda onun alınması gözlə nilir. Belə ki, nağ d
və saitə malik olmaqla, onu ə n azı banka ə manə t kimi yerləş dirib faiz gə liri
ə
ldə etmək olar. Gələcək nağd axınların qiymətləndirilməsi prosesi
diskontlaş dırılmış nağ d axınların tə hlili adlanır (Discounted Cash Flow
(DCF)). nvestisiya qoyuluş ları haqqında qə rarların qə bulu bir qayda
400
olaraq, proqnozlaş dırılan nağ d axınların qiymə tlə ndirilmə si ilə ə laqə dar
olduğ undan DCF tə hlili xüsusilə mühüm rola malikdir.
Diskont də rə cə sinin hesablanması üçün, ilk növbə də , investisiyanın
maliyyə ləş dirilmə si mə nbə lə ri və bu mə nbə lə rdə n cə lb edilə n kapitalın də yə ri
(qiymə ti) müə yyə n edilmə lidir. nvestisiya qə rarlarının qə bul edilmə si zamanı
firma (hə mçinin, investisiyanı hə yata keçirə n istə nilə n qurum) yalnız
və saitlə rin
hara
yerləş dirilmə sinə
dair
deyil,
hə m
də
onların
maliyyə ləş dirilmə si mə nbə yinə dair qə rar qə bul etmə lidir. Çünki firma üçün
xüsusi və saitlə rin hə cmi və xarici borclanmanın ə lyetə rliliyi bu qə rarlara tə sir
göstə rə bilə r. Maliyyə diskont də rə cə si bu mə nbə lə rdə n cə lb edilə n və saitlə rin
də yə rinin orta çə kili ölçüsü kimi müə yyə n olunur. Dövlə t investisiyalarında
bu göstə rici fə rqli ola bilə r. Belə ki, maliyyə diskont də rə cə sində n fə rqli
olaraq dövlə t investisiya layihə lə rinin qiymə tlə ndirilmə sində istifadə edilə n
iqtisadi diskont də rə cə si bazar tə hriflə rini və dövlə tin tə nzimlə mə
vasitə lə rinin tə sirini nə zə rə almalıdır.
Alternativ investisiya layihə lə rinin müqayisə edilmə si üçün nə zə riyyə də
və tə crübə də ə n geniş istifadə edilə n göstə ricilə rə xalis cari də yə r (XCD) və
daxili rentabellilik norması (DRN) aiddir. Bu iki meyar bir-birlə rini
qarş ılıqlı olaraq tamamlayırlar: DRN – layihə nin gə lirliyini, XCD isə pulun
real də yə rinin nə zə rə alınması ilə gə lirin mə bləğ ini ifadə edir. Xalis cari
də yə r göstə ricisi aş ağ ıdakı kimi hesablanır.
t
T
t
t
t
r
X
G
XCD
)
1
(
1
)
(
0
+
−
=
∑
=
Burada, t – layihə nin baş landığ ı andan hesabat dövrünə qə də r ayrı-ayrı
illə ri ifadə edir;
T – layihə dövrünü ə hatə edir (yə ni investisiyanın hə yata
keçirmə yə baş ladığ ı andan yaradılan obyektin fə aliyyə tinin
baş a çıadığ ı ana qə də r olan dövrü);
G
t
– t ilində ki mə daxil;
401
X
t
– t ilindəki xərclər;
r – diskont dərəcəsi.
nflyasiya investisiya büdcəsinin formalaşdırılması və investisiya
layihələrinin təhlilində nəzərə alınması vacib olan amillərdən biridir.
Qiymətlərin əhəmiyyətli şəkildə dəyişdiyi şəraitdə nominal gəlirlik səviyyəsi
investorun əldə etdiyi faktiki gəlirin səmərəli göstəricisi olmaya bilər. Çünki
investisiya qoyuluşunun həyata keçirilməsindən əldə edilən nominal gəlirin
bir hissəsi investisiya dövründə investor tərəfindən itirilmiş alıcılıq
qabiliyyətinin kompensasiyasına yönəldilir. Buna görə də, real gəlirləri
müəyyən etmək üçün nominal gəlirlərə inflyasiya təsirini aradan qaldıran
təshihlər (dəqiqləşdirmələr) edilməlidir.
Yoxlama suallar:
1. Layihə nədir?
2. Investisiya layihəsi nədir?
3. Investisiya layihəsinin işlənməsi və həyata keçirilməsinin mahiyyəti nə
ilə bağlıdır?
4. Investisiya layihəsinin həyat tsikli özündə nəyi göstərir?
5. Investisiya qabağı, investisiya və istismar fazalarının mahiyyəti nədir?
6. nvestisiya layihəısinin hazırlanmasında T Ə- nin hansı əsas
istiqamətləri var?
7. Investisiya layihəsinin T Ə- sı nədən başlayır?
8. Layihədə T Ə- nın marketinq tədqiqatları hansı rol oynayır?
9. Müəssisələrin yerləşdirilməsi hansı rol oynayır?
10. Layihənin T Ə- nın layihə- quruluşunun hissəsi hansı rol oynayır?
11. Material ehtiyatlarının hesablanmasında nə məqsəd var?
12. Layihədə müəssisənin istehsalatı və idarəedilməsinin T Ə- da hansı
rolu oynayır?
13. T Ə- da əmək resurslarının hesablanması nə ilə bağlıdır?
402
14. Layihənin həyata keçirilməsi müddətinin qrafiknin qurulmasının nə
kimi əhəmiyyəti var?
15. Layihənin iqtisadi və maliyyə qiymətləndirilməsi nə məna kəsb edir?
Dostları ilə paylaş: |