Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201
4
–
2018
1
AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ İNKİŞAFI
1.
İqtisadi İcranın İcmalı
1.
1991-
ci ildə ölkə müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycanda mühüm iqtisadi dəyişiklik
və inkişaf baş vermişdir.
Azərbaycanın diversifikasiya edilmiş iqtisadiyyatı Sovet İttifaqının
dağılması ilə süquta uğramış, 1995
-
ci ilədək ümumi daxili məhsul (ÜDM) sadəcə 37% olmuşdur
ki, bu rəqəm də 1989
-
cu ilə xas olmuşdur. 2001
-
ci ildə yoxsulluq həddinin 49% olduğuna
baxmayar
aq, Azərbaycan sürətlə inkişaf edərək, gəlirləri orta səviyyədən yuxarı olan ölkəyə
çevrilmişdir ki, adambaşına düşən ümumi daxili gəlir (ÜDG) (Atlas metodu) $
7,350 (2013),
1
adambaşına ÜDM $7,
912 (2013
), və 201
3-
ci ildə yoxsulluq həddi
5%
2
olmuşdur. 2010
-
cu ildən
etibarən İnsan İnkişaf İndeksi (İİİ) üzrə Azərbaycan “insan
inkişafının yüksək olduğu” ölkə
olmuşdur.
2.
Sürətli iqtisadi inkişaf əsasən karbohidrogen ehtiyatların istismarına yönəlmişdir (xarici
neft şirkətləri ilə hasilatın pay bölgüsü sazişləri və xarici birbaşa investisiya vasitəsilə). Bazar
iqtisadiyyatının dəstəklənməsinə yönələn mühüm islahatlar inkişafın dəstəklənməsində faydalı
olmuşdur. Hər bir halda neft ehtiyatlarına göstərilən ümidlər ölkəni qeyri
-sabitlik ris
kinə məruz
qoyur, uzun müddətli dayanaqlılıq və makro
-
iqtisadi sabitlik baxımından narahatlıqlar doğurur.
2011 və 2012
-
ci illərdə inkişafın
ləngiməsi ölkənin neft hasilatından asılılığı baxımıdan zəif
olduğunu göstərmişdir. 1995
-
ci ildə ÜDM aşağı düşdükdən
sonra 2011-
ci ildə təxminən sıxır
səviyyəsində ol
an
inkişaf
ən aşağı hədd
hesab olunmuşdur. Çoxşaxəli və müasir iqtisadiyyatın
qurulması üçün uzun zamana ehtiyacın olduğunu nəzərə alsaq, Azərbaycan qeyri
-neft
sektorlarında daha çox tərəqqi əldə etməlidir.
2012-
ci ildə ehtiyatların hasilata nisbət norması
21.9 olan
neft ehtiyatlarının əsasən 2034
-
ci ildə tükənəcəyi hesab ed
ilir.
3
3.
2010-
cu ildə bütün büdcə gəlirlərinin
təxminən 80% Azərbaycan Respublikasının Dövlət
Neft Fondu vasitəsilə neft sektorundan və neft sektorunda yığılan vergilər hesabına əldə
edilmişdir.
4
2013-
ci ildə dövlət büdcə gəlirlərinin 58%
tək ARDNF
-in
payına düşmüşdür.
Hətta
qeyri-
neft iqtisadiyyatında aparıcı sənaye sahələri də bilavasitə şəkildə neft sektorundan
maliyyələşir, tikinti və nəqliyyat sahələrini buna misal çəkmək olar. Özəl sektorun əsas hissəsi
dövlət investisiyaları hesabına olan hökumət müqavilələrindən asılıdır. Xüsusilə də dövlət
inv
estisiyalarının əsas benefisiarı
tikinti sektoru
olmuşdur.
4.
Beləliklə, yeni və davamlı inkişaf mənbələrinə malik olan,
qlobal və regional bazarlarda
daha çox
rəqabətə dözümlü
olan
çoxşaxəli iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək
iqtisad
i sahədə əsas
çağırışdır
.
2.
Hökumətin iqtisadi hədəf və məqsədləri
5.
Hökumətin iqtisadi hədəf və məqsədləri üç əsas proqram və planda əks olunmuşdur.
YADİDP (2008
-
2015) 9 strateji hədəfdən ibarətdir ki, buraya qeyri
-neft sektorunun makro-
iqtisadi sabitliyi və tarazlaşdırılmış inkişafı, gəlir imkanlarının artırılması daxildir. RİDP (2009
-
2013) digər prioritetlərlə yanaşı regionlarda iş yerlərinin açılması məsələsini vurğulayır,
Azərbaycan 2020 konsepsiyasında
isə “ağıllı” iqtisadiyyatın yaranması, ölkənin rəqabət
1
Dünya Bankı. Məlumatlar (onlayn rejimində məlumat bazası)
http://data.worldbank.org (24 noyabr 2013-cü il
tarixində əldə edilmişdir).
2
Azərbaydan Dövlət Statistika Komitəsi.
http://www.stat.gov.az/indexen.php
3
BP. 2013.
Dünya Enerjisi üzrə S
tatisti
k İcmal. Təbii qaz üzrə, Azərbaycanda
0.9
trilyon kub metr qaz vardır,
ehtiyatların hasilata nisbət norması
57.1.
4
Avropa Komissiyası. 201
1.
Azərbaycanda Sosial Müdafiə Sosial Vəhdətlik.
Brüssel.
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201
4
–
2018
2
qabiliyyətinin artırılması, iqtisadi strukturun diversifikasiya olunması təşəbbüsləri irəli sürülür.
Yekunda müxtəlif proqram və planlarda məqsəd davamlı iqtisadi inkişafa,
qeyri-neft sektoru
dinamik olan çoxşaxəli iqtisadiyyata, qlobal inteqrasiyaya və ölkədə tarazlaşdırılmış inkişafa nail
olmaqdır.
6.
İqtisadiyyatın diversifikasiyası məqsədilə hökumət infrastruktura investisiya qoyuluşunu
maliyyələşdirmək və dinamik qeyri
-
neft iqtisadiyyatı sahələrini qurmaq üçün ölkənin neft
gəlirlərini istifadə
etməyi planlaşdırır. Əsasən 2034
-
ci ilədək tükənəcəyi gözlənilən neft
gəlirlərinin məhdud olduğu faktını nəzərə alaraq, hökumətin strategiyası davamlı qeyri
-neft
sektorları üçün təməl olacaq investisiya məqsədləri ilə neft gəlirlərinin əsas hissəsini istifadə
etməkdir.
5
3. Neft hasilat
ı
ndan
əvvəlki dövr: müstəqillik əldə edildikdən sonra 2005
-
ci ilədək
olan iqtisadi inkişaf
7.
1991-
ci ilədək Azərbaycanda sənaye, kənd təsərrüfatı və xidmət sahələri inkişaf etmiş
və kifayət qədər geniş
olan iqtisadi baza
olmuşdur. Müstəqillik Azərbaycanda iqitsadi tənəzzülə
səbəb olmuşdur ki, Müstəqil Dövlətlə
r
Birliyi (MDB) arasında ölkə ən pis vəziyyətdə olanlar
sırasında olmuşdur. Ticarətdə tənəzzül
, Moskva
tərəfindən
maliyyələş
m
ənin dayandırılması
,
bazar iqtisadiyyatına keçid, digər faktorlarla yanaşı,
1996-
cı ilədək ÜDM
-
un aşağı düşməsi ilə
nəticələnmişdir. Ermənistanla baş verən münaqişə iqtisadi zəifləməni daha da artırmış, qaçqın
və məcburi köçkün düşmüş təxminən bir milyon Azərbaycanlının ölkəyə axınına səbəb
olmuşdur
.
8.
Beynəlxalq şirkətlərlə ilk əsas neft müqaviləsi 1994
-
cü ildə imzalanmış, xarici birbaşa
investisiya dalğası və
Bakı
-Tbilisi-
Ceyhan neft boru kəmərinin
tikintisi iqtisadiyyata milyardlarla
dollar qoymuşdur. Kəşfiyyat və hasilat məqsədləri ilə dövlət neft şirkəti ARDNŞ və xarici neft
şirkətləri ilə hasilatın pay bölgüsü sazişləri (HPB) vasitəsilə neft investisiyalarının kəskin artması
sayəsində 1996
-
cı ildə iqtisadiyyat öz inkişafını bərpa etmişdir.
9.
Ölkənin sabitləşmə və struktur islahatları proqramı da tam həcmdə 1995
-
ci ildə
başlamışdır. Proqram ÜDM
-
un artması, inflyasiyanın daha yaxşı nəzarətdə saxlanması və
maliyyə çatışmazlıqlarının azalması baxımıdan makro
-iqtis
adi və maliyyə sabitliyi
ilə
nəticələnmişdir.
10.
1996 və 2005
-
ci illər arasında orta hesabla 10% illik iqtisadi inkişaf yoxsulluq həddinin
1995-
ci ildə 68%
-
dən 2005
-
ci ildə 29%
-
dək azalması
na
töhfə etmişdir (qeyd 7). İqtisadi inkişafın
Bakıda cəmləşdiyinə baxmayaraq, Dünya Bankı inkişafın əhalinin yoxsul təbəqələrinin xeyrinə
olduğunu hesab etmişdir.
Daha
əhalinin zəngin olan onda bir hissəsi ilə
müqayisədə əhalinin
daha yoxsul onda bir hiss
əsi
üçün istehlak normasının artması faktı bunu sübut edir.
Yoxsulluğun azaldılması ilə nəticələnən faktorlara aşağıdakılar daxildir: (i) minimum əmək
haqqının əhəmiyyətli dərəcədə artması; (ii) məvaciblərin tez
-
tez artması; (iii) sosial proqramlara
böyük
məbləğdə büdcə transfertləri; və (iv) xüsusilə də Rusiya Federasiyasından pul
köçürmələrinin artması.
11.
2005-
ci ilin fevral ayında hökumət manatın yenidən qiymətləndirilməsinə dair qərar
ver
məsi
böyük inkişafa səbəb
olmuşdur. 1 yeni manata (AZN) 5,000 dəyərində köhnə manatın
dəyəri yenidən qiymətləndirilmiş, qərar 1 yanvar 2006
-
cı ildə qüvvəyə minmişdir. Həmin illərdə
nominal valyuta məzənnəsi bir ABŞ dolları üçün AZN 0.8714 olmuşdur.
5
Dünya Bankı. 2009. Azərbaycan üzrə Ölkə İqtisadiyyatının Memorandumu. Vaşinqton D.C.
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201
4
–
2018
3
4. 2006
−
2013
illərdə İqtisadi inkişaf
a.
ÜDM-un art
ımı
12.
Neft hasilatında sürətli inkişaf 2006 və 2007
-
ci illərdə ÜDM
-
ın artmasına səbəb olmuş,
onilliyin ilk dövrlərində təxminən 10% olmuş inkişaf normasına düşməzdən
əvvəl orta hesabla
illik artım norması 29.8% olmuşdur.
2011 və 2012
-
ci illərdə neft hasilatının dəyişkənliyi
baxımdan iqtisadiyyatın zəif olduğu görünmüşdür ki, neft hasilatının daha aşağı səviyyədə
olması sayəsində
bu
dövrlərdə
ÜDM-un
illik artım norması müvafiq olaraq
0.1% və 2.2%
olmuşdir (Şəkil 1).
13.
2000-
ci ilin ortalarından etibarən qeyri
-
neft sektorunun inkişaf norması daha sabit olmuş,
2009-c
u il istisna olmaqla (sadəcə 3.7% artım),
2005 və 2012
-
ci illərdə 8%
-10
% civarında
dəyişən ÜDM
-
un ümumi artım normasından daha az dəyişkən olmuşdur
. 2010-
cu ildən
2013-ci
ilədək ÜDM
-da qeyri-
neft sektorunun payına düşən artım neftin payına düşən artımdan yüksək
olmuşdur (Şəkil 2)
.
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201
4
–
2018
4
14.
Azərbaycanda ÜDM
-un t
əqribən yarı hissəsi neftin payına düşür
(Şəkil 3).
Neftin daxil
olduğu mədən və karxanalardan başqa, növbəti ən i
ri sektorlar tikinti (ÜDM-da 7.2
%) və
nəqliyyat,
anbar
və kommunikasiya (ÜMD
-da 8.8
%) olmuşdur
. Son onillikdə ÜDM
-un sektor
üzrə tərkibi neftdən kənarda diversifikasiya istiqamətində kiçik tərəqqinin əldə
olunduğunu
göstərir. Neft bumu aydın şəkildə iqtisadiyyatın strukturuna təsir etmişdir.
2000-
ci ildə kənd təsərrüfatının ÜDM
-
da payı təxminən 16% olmuş, 2013
-
cu ildə isə
5.3%-
dək azalmışdır.
6
Istehsalat və nəqliyyat kimi digər sektorların da son
onillikdə
ÜDM-
dakı payı azalmışdır.
58.7
57.5
47.7
49.2
51.2
46.5
43.4
41.3
42.5
52.3
50.8
48.8
53.5
56.6
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Pe
rc
e
n
ta
ge
Figure 3. Oil and Non-Oil Shares of GDP
Non-oil
Oil
Source: State Statistical Committee
15.
Son illərdə özəl
sektorun ÜMD-
da payı təxminən 81% olmuşdur
.
Ancaq özəl sektorun
iqtisadiyyatdakı payının əsas artımı dövlət xərclərinə və hökumət müqavilələrinə töhfə edir ki,
bunlar da əsasən ölkənin neft ixracından əldə edilən gəlirləri vasitəsilə
maliyyələşdirilir.
7
6
ÜDM tərkibi 2013 ildə: kənd təsərrüfatı 5.3%, sənaye 58.1%, xidmətlər 30.2%, və vergi 6.4%
7
Renaissance
Capital. 2012. Azərbaycan: Neftin Stimullaşdırdığı Hökumət İqtidarı. Moskva.
C
ədvəl 3: Neft və qeri neft sektoru
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201
4
–
2018
5
b.
İqtisadi inkişafın əhatəli olması
16.
2000-
ci illərin ortalarından etibarən Azərbaycanda inkişafın hərtərəfli olduğunu tutarlı
əsas hesab etmək olar
. Neft bumundan sonra qeyri-
bərabərsizlik azalmış, Gini indeksi 2001
-ci
ildə 8 faiz düşərək
2008-
ci ildə 34%
olmuşdur
(əldə olan ən son məlumat). Şəhərlərlə kənd
yerləri arasında orta gəlirlərdə olan
fərq olduqca azdır, şəhər üzrə Gini indeksi 33%, kənd
yerlərində
isə 27% olmuşdur
.
8
Sosial müdafiə sistemi yoxsulluğun azaldılması və qeyri
-
bərabərliyin azalmasına töhfə etmiş əsas faktor olmuşdur. Əhalinin yoxsul təbəqələri üçün əsas
sosial ödəmə proqramları pensiyalar və yaxşı hesab edilən
Ünvanlı Sosial Yardım (ÜSY)
proqramıdır ki, bu proqram çərçivəsində sosial ödəmələrin təxminən 10%
-n
i və əhalinin təqribən
4%-
ni əhatə etmişdir (qeyd 8). Hazırda yoxsul ev təsərrüfatlarının 81% və ən aşağı gəlirli ev
təsərrüfatlarının təxminən 93% sosial ödəmələrin ən azı bir növündən faydalanmışlar.
9
Dünya
Bankı belə qənaətə gəlmişdir ki, sosial ödəmələr
olmasa idi, yoxsulluq həddi təxminən 25%
olardı (qeyd 9).
17.
İqtisadi inkişafın indiyədək əhatəli
olması ilə bağlı
Dünya Bank
ının
aşkar etdiyi digər
əlamətə aşağıdakılar daxildir (i) kənddə əmək qüvvəsinin iştirakının artmasına
baxmayaraq,
kənd yerlərində məşğull
uq
yüksəlmişdir, (ii) son onillikdə yaşayış minimum
u 42%-
dən 95%
-
dək
artm
ışdır, və (iii) şəhər və kənd yerlərində ev təsərrüfatlarının istehlakına inkişaf geniş təsir
göstərmişdir, kənd yerlərində istehlak xərcləri artmış, şəhər yerlərində demək olar bütün
gəlir
təbəgələrinin istehlak xərcləri yüksəlmişdir (qeyd 9).
18.
Adambaşına düşən ÜMG
-
in və adambaşna düşən ÜDM
-
un nisbətən yüksək olmasına
baxmayaraq, mədən sahəsində (məhz neft) daha yüksək gəlirli iş yerləri ilə təmin olunmuş
insanların sayı çox azdır ki, bu da iş yerlərinin yalnız 1.1%
-
ni təşkil edir, ancaq ÜDM
-
nın yarıdan
çoxu bu sektorun
payına düşür. Işçi qüvvəsinin əksəriyyəti məhsuldarlığın və məvaciblərin aşağı
olduğu sektorlarda çalışır. Məsələn, əmək qüvvəsinin 38%
-i
kənd təsərrüfatına cəlb ol
u
nmuş,
ancaq ÜDM-da
bu sektorun payı
5.5%-dir. 2009-
cu ildə məvaciblərin orta hesabla 895 avro
olduğu mədən sektoru ilə müqayisədə kənd təsərrüfatında əmək haqqı orta hesabla 118 avro
olmuşdur
.
10
Regionlarda da fərqliliklər vardır
. 2009-
cu ildə istehsal olunmuş malların dəyərinin
78% Bakının payına düşür (qeyd 10). Bundan başqa, neft sektorundan asılılığın yüksək
olmasına görə iqtisadi inkişafda davamiyyət, hərtərəflilik və yoxsulluq həddinin əhəmiyyətli
dərəcədə azalması ilə nəticələnən bəzi faktorlar (yəni sosial ödəmələrin yüksək səviyyəsi)
etimad doğurmur (qeyd 10).
c.
İnflyasiya
19.
İstehlakçı qiymət indeksi (İQİ) ilə qiymətləndirilən inflyasiya 20
08-
ci ildə təxminən 21%
-
dən 2013
-
ci ildə
2.4%-
dək əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır (Şəkil 4).
Y
üksək neft qiymətləri,
vergi və büdcənin geniş mənada stimullaşdırılması, dollara qarşı sabit valyuta məzənnəsi, pul
kütləsinin artması, idxal olunan ərzaq qiymətləri, ev təsərrüfatları üçün sürətli
kredit artımı
kimi
faktorlar sistemi 2000-
ci illərin ortalarından etibarən inflyasiyanı stimullaşdırmışdır.
8
BVF. 2012. Azərbaycan Respublikası: Seçilmiş Məsələlər. BVF Ölkə Hesabatı
12/6. Vaşinqton D.C.
9
H. Onder. 2013. Az
ərbaycan
: E
htiyatlarla zəngin ölkədə inklüsiv inkişaf. Vaşin
qton D.C.
10
Avropa Komissiyası. 2011. Azərbaycanda Sosial Müdafiə və Sosial İnteqrasiya
. Brüssel.
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201
4
–
2018
6
0
5
10
15
20
25
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Pe
rc
e
n
ta
ge
Figure 4: Consumer Price Index, 2006−2013
Source: State Statistical Committee
d.
Fiskal siyasət
20.
Neftlə bağlı gözlənilməz uğur hökumət xə
r
clərinin çox artması ilə nəticələnmişdir ki,
bunl
ar da məcmu tələbatı təşviq etmək üçün istifadə olunmuşdur. Hökumətin pul kütləsinin
artırılması siyasəti 2007 və 2008
-
ci illərdə öz tempini artırmış, 2006
-
cı ildən sonra xərclər 181%
yüksəlmişdir
. 2008-
ci ildən etibarən xərclər AZN 10.68 milyarddan 2013
-c
i ildə AZN 1
9.1
milyardadək çoxalmışdır
(Şəkil 5). Artan neft gəlirləri məvacibləri
və sosial ödəmələri artırmaqla
bərabər
hökumətə
iddialı dövlət investisiya proqramların
a
da başlama
q imkan
ı
ver
mişdir
.
21.
Səhiyyə və təhsil sahələri mütləq mənada böyük artımdan faydalanmışdırsa, bu
sektorlarda xərclərin dövlət büdcəsindəki payı kəskin şəkildə aşağı düşmüşdür. 2005
-
ci ildə
dövlət xərclərində təhsil sahəsinin payı 17.4% və səhiyyə sahəsinin payı 5.4% olmuşdursa,
2012-
ci illərdə onların payı 8.3% və 3.2% səviyyəsinə düşmüşdür. Dövlət investisiya xərclərində
də səhiyyə və təhsil üzrə xərclərin olduğunu nəzərə alaraq, onların yekun xərclərdə çəkisi
nisbətən yüksəkdir.
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201
4
–
2018
7
22.
2006-
cı ildən etibarən hökumətin geniş dövlət investisiya proqramı inflyasiyanın
yüksək
olduğu dövrlər, qeyri
-neft sektorunda
özəl investisiyaların və xarici birbaşa investisiyanın
(XBİ)
aşağı səviyyədə olması ilə müşayiət olunmuşdur. Pul kütləsinin artırılması siyasəti qeyri
-neft
sahəsinə
qoyulan
özəl investisiyaları sıxışdırıb, aradan çıxartmışdır ki
,
bu da 2005 və 2008
-ci
illər arasında ÜDM
-un faizi olaraq 50%-
dən çox azalmışdır.
23.
2005-
ci ildən etibarən büdcə xərclərində böyük illik artımlar ARDNF
-
dən olan bö
yük
transfertlər hesabına mümkün olmuşdur. ARDNF 1999
-
cu ildə təsis edilmiş,
onun
məqsədi
“vətəndaşların və gələcək nəsillərin faydası üçün neft və qazla bağlı gəlirlərin toplanmasını
,
səmərəli idarə
olunmasını
və istifadə
edilməsini
təmin etməkdir”.
11
Fond
xaricdə yerləşir ki,
bu
da
ixrac gəlirlərini sterilizə etməyə və inflyasiyanı məhdudlaşdırmağa imkan verir.
24.
Dövlət büdcəsində ARDNF
-
dən olan transfertlərdən yüksək
dərəcədə böyük asılılıq
yaranmışdır (Şəkil 6). 2007
-
ci ildə A
RDNF-
dən AZN 585 milyon məbləğində olan transfertlər
cəmi dövlət büdcəsi gəlirlərinin sadəcə 9.7%
-
ni təşkil etmişdir. 2008 və 2013
-
ci illər arasında
ARDNF transfertlərinin cəmi dövlət büdcə gəlirlərində faizi
35%-
dən 58%
-
dək artmışdır. 2013
-ci
ildə AZN
11.3 milyard ARDNF-
dən dövlət büdcəsinə köçürülmüş, 2010
-
cu ildə köçürülmüş
vəsaitlərdən
92
% artıq olmuşdur.
25.
B
üdcəyə
köçürülən ARDNF transfertlərinin kəskin artması üç cəbhədə narahatlığa
səbəb olmuşdur.
Ilk öncə, bu, vergilər kimi digər yüksək səviyyəli gəlir mənbələrindən fərqli
olaraq hökumət xərclərinin neft gəlirlərindən asılılığının getdikcə artığını (ən azı qısa və orta
müddətdə) göstərir. İkincisi, öz fiskal siyasətini qlobal neft qiymətləri silsiləsi ilə əlaqələndirməklə
hökumət iqtisadiyyatı qeyri
-sabitlik
lə bağlı
riskə məruz qoyur.
12
Üçüncüsü, bununla aşkar edilir
ki, 1999-
cu ildə ARDNF qurularkən onun əsas məqsədlərindən biri kimi ARDNF gəlirlərini
gələcək nəsillərə saxlamaq əvəzinə hökumət yüksək səviyyədə olan neft gəlirlərini indi
xərcləməyi üstün tutur. Neft ehtiyatları tamamilə tükənmə
z
dən əvvəl onların hasil ediləcəyi
11
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fondu. 2010. ARDNF
İllik Hesabat
2010
. Bakı.
12
BVF. 2012.
Azərbaycan Respublikası
–
2011-ci
ildə Maddə IV ilə bağlı Məsləhətlər. BVF Ölkə Hesabatı 12/5
Vaşinqton D.C.
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201
4
–
2018
8
müddətin təxminən 20 il olması şərtilə
hökumət hazırda
mövcud olan
gəlir bazasından daha
geniş bazanı qurmağa tələsməlidir.
26.
Cəmi hökumət gəlirləri ÜDM
-
un faizi kimi cəmi xərcləri demək olar eynilə əks etdirmişdir.
ÜDM-
un faizi kimi həm gəlirlər, həm də xərclər 2001
-
ci ildə təxminən 15%
-
dən
2013-
ci ildə 33
-
35%-
dək artmışdır. 2001
-
ci ildən etibarən dövlət büdcəsində kiçik məbləğdə müsbət saldolar və
ya 1% səviyyəsində və ya ÜDM
-
dan daha az kəsir olmuşdur. Hər bir halda, ARDNF transfertləri
olmasa idi
büdcə kəsiri
çox böyük olaraq
, hər il artardı (Şəkil 7). Tək 2006
-
cı ildə büdcə kəsiri
AZN 493 milyonl
a müqayisədə ARDNF transfertləri olmadan 2013
-
ci ildə AZN 10.9
milyard
olardı. 2014 il büdcəsinin tərtibində dövlət büdcəsinin neft amilindən asılılığının azaldılması
siyasəti irəli sürülmüşdür, Belə ki, xərclərin nməbləğində artım olmasına baxmayaraq, Dövlət
Neft Fondundan dövlət büdcəsinə olan daxilolmaların məbləği 2013 illə müqayisədə təxminən 2
milyard az proqnozlaşdırılmışdır.
e.
Pul
siyasət
i
27.
Azərbaycanın monetar siyasəti sabit valyuta kursunun saxlanmasına diqqət yetirir.
Daxili
borc bazarının zəif inkişaf etməsi səbəbindən Azərbaycan Mərkəzi Bankın (AMB) ixtiyarında
məhdud
sayda
monetar alət
vardır. Valyuta kursunun sabitliyinə xüsusi diqqətin ayrılması
inflyasiyanın dövri olaraq dəyişməsi ilə nəticələnmişdir, çünki 2006
-
cı ildən etibarən dollara
münasibətdə valyuta kursunun yüksəlməsi səbəbindən manata artan tələbatı ödəmək üçün
AMB kredit-
pul ekspansiyası siyasətini həyata keçirmişdir. Mərkəzi bankın rəhbərliyi valyuta
kursunun daha çevik olmasına şərait yaratmaq, faiz dərəcəsinə əsaslanan monetar siyasət
mexanizminə doğru irəliləmək istiqamətində BVF ilə prinsipcə razılıq əldə etmişdir, ancaq
indiyədək əldə edilmiş tərəqqi məhdud olmuşdur.
13
28.
Pul kütləsinin geniş göstəricisi
(M2) 2005-ci ili geri qoyaraq, 2006-
cı ildə əvvəllər
olmayan şəkildə 168% artmış, pul dövriyyəsində böyük genişlənmənin başlanğıcına
işarə
etmişdir. M2 2006 və 2012
-
ci illər arasında
546
% artmışdır.
14
13
BVF. 2012. Azərbaycan Respublikası –
İşçi Heyətin Səfəri ilə bağlı Yaddaş Qeydi. Vaşinqton D.C.
14
Azərbaycan Mərkəzi Bankının internet səhifəsi
. http://www.cbar.az
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201
4
–
2018
9
f.
Valyuta məzənnəsi
29.
2006-
cı ildə manat yenidən qiymətləndirildikdən sonra manatın dəyəri qalxmışdır. 2006
-
cı ildə ABŞ dollarına nisbəti AZN 0.893 (orta dövrdə nominal dəyər) olmuş, 2013
-
ci ildə manatın
dəyəri 0.78
46-
dək artmışdır. Manatın dəyəri əsasən neft bumu illərində xarici valyuta
n
ın
böyük
məbləğdə
ölkəyə daxil olması nəticəsində artmışdır. 2008 və 2009
-
cu illərin qlobal iqtisadi
böhranından sonra (i) ARDNF tərəfindən xəzinədarlığa transfertlər; (ii) ABŞ dolları ilə xarici neft
şirkətlərinin ödənilən mənfəət vergiləri; və (iii) ARDNŞ
-
in gəlirlərinin xarici valyutada olması kimi
neft sektoru ilə bağlı göstərilən təzyiqlər sayəsində effektiv valyuta məzənnəsi
yüksəlmişdir.
30.
Effektiv valyuta kursu Azərbaycanın rəqabət qabiliyyətinə və karbohidrogenlərdən başqa
malların ixrac edilməsi potensialına təsir edə bilərdi. Valyuta kursunun yüksəlməsi həm də kənd
təsərrüfatı və istehsal sahəsindəki ixracların diversifikasiyasını daha da çətinləşdirir. Valyutanın
dəyərinin artması
baxımından rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün Azərbaycanda məhsuldarlıq
təşviq olunmalıdır. Dövlət investisiyaları bu məsələdə yardımçı ola bilər, ancaq bu, qısa
müddətli təsir olacaqdır.
g.
Tədiyyə balansı
31.
2000-
ci illərin ortalarında karbohidrogen ixracları sayəsində Azərbaycanı
n 1990-
cı illərdə
daim mənfi olan cari hesab balansında 2000
-
ci illərin ikinci yarısından sonra
2004-
cü ildə
böyük
aktiv saldo yaranmışdır. 2008
-
ci ildə cari hesab balansının ÜDM
-
da payı təxminən 34%
-
ə
çatmış, ancaq 2013
-
cu ildə ÜDM
-
də payı təxminən 16.8
% s
əviyyəsində qalmışdır (Şəkil 8).
0
5
10
15
20
25
30
35
40
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Pe
rc
e
n
t
o
f G
D
P
Figure 8: Current Account Balance, 2006−2013
Sources: State Statistical Committee, Central Bank of Azerbaijan and IMF
32.
C
ari hesab balansında böyük məbləğdə olan müsbət saldo 2006
-
cı ildən etibarən güclü
ixraclar, əsasən karbohidrogen ehtiyatların ixracı ilə yaranmışdır.
2006 və 2012
-ci
illər arasınd
a
cəmi ixracın orta hesabla 94.7% neft və qaz ixraclarından ibarət olmuş (AM
B-
ın məlumatlarına
əsasən), 2012
-
cu ildə $
30.7
milyarda çatmışdır. 2005 və 2012
-
cu illərdə cəmi ixrac
327%
artdığı
halda, idxal 139% ar
tmış və 2012
-cu
ildə
$10.4
milyarda çatmışdır. 2004
-
cü ildən etibarən hər il
Azərbaycanın ticarət balansı müsbət olmuşdur.
2012-
ci ildə ticarət saldosu
$22.2 milyard
olmuşdur.
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201
4
–
2018
10
33.
2006-
cı ildən etibarən XBİ
-
ın məbləği illik olaraq $3 milyard və $4.4 milyard arasında
olmuşdur. 2006 və 2011
-
ci illər arasında cəmi XBİ
-
nin 84.7% neft sektorunun payına
düşmüşdür, ancaq neft sektorunda XBİ
-
nin payı azalmaqdadır. 2011
-
ci ildə neft sektorunda XBİ
cəmi XBİ
-nin 79.4%-
ni təşkil etmişdir. Qeyri
-ne
ft sektorunda XBİ son bir neçə ildə 2006
-
cı ildə
$368 milyondan 2011-
ci ildə $886 milyonadək artmışdır, ancaq davamlı iqtisadi inkişaf üçün
tələb olunan diversifikasiyanı stimullaşdırmaq üçün qeyri
-
neft sahəsinə daha çox XBİ
-
nin cəlb
olunmasına ehtiyac olacaqdır. Hər bir haqda 2008
-2010-
cu illərdə baş vermiş iqtisadi
böhranadək olan dövrlə müqayisədə qlobal mühitin daha az əlverişli olması Azərbaycanın qeyri
-
neft sektoruna investisiya cəlb etməsini daha da çətinləşdirə bilər.
15
34.
A
zərbaycan böyük məbləğdə beynəlxalq ehtiyatları
yığmağa davam
edir. 2011-
ci ildə
böyük artım olmuşdur ki, bu zaman
rəsmi beynəlxalq ehtiyatlar
2010-
cu ildən sonra 60% artaraq
təxminən
$10.3 m
ilyarda çatmışdır. Nəticədə 2013
-
ci ildə ehtiyatlar
$14 milyard o
lmuşdur.
Mərkəzi bankda saxlanılan ehtiyatlardan başqa, Azərbaycan ARDNF
-
də yığılmış $35.8
milyardın vəsaitə malikdir
. Ümumi
beynəlxalq ehtiyatlar və ARDNF vəsaitləri birlikdə 2013
-ci
ildə
ÜDM-un 68%-
ni təşkil etmişdir.
16
35.
Azərbaycanın dövlət və
dövlət
zəmanət
i ver
ilən
xarici borcu tədricən art
araq, 2009-2011-
ci illərdə illik
$4 milyarddan 2012-
ci ildə
$5.4
milyarda çatmışdır. Ancaq neftin ixracından əldə
olunan yüksək gəlirləri nəzərə almaqla hələlik onun səviyyəsi sabit qalır.
2000-
ci illərin
ortalarından sonra neft bumu və investisiya layihələrinin və sosial xərclərin maliyyələşdirilməsi
üçün neft gəlirlərinin istifadə edilməsinə dair verilən hökumət qərarı sayəsində
borc
aşağı
səviyyədə qalmışdır.
5.
İqtisadi perspektivlər
36.
Tezliklə ÜDM
-un 2014-
cü ildə
5.2%, 2015-
cü ildə isə 5.8% artacağı gözlənilir ki, bu da
qeyri-
neft sektorunun davamlı inkişafı və neft istehsalında az artım ilə əldə ediləcəkdir
. Buna
baxmayaraq neft hasilatı 2015
-
ci ildə sabitləşə və ondan sonar aza bilər.
2012-ci ilin aprel
ayında Dövlət Statistika Komitəsi və ARDNŞ hökumətin hasilat normasını azaltmaqla neft
hasilatı və ehtiyatlarının müddətini uzatmaq niyyətində olduğunu
bəyan etmişlər.
17
Yaxın
gələcəkdə daha aşağı hasilat səviyyəsi iqtisadi inkişafı məhdudlaşdıracaq, hökumətin gəlir və
xərclərinə mənfi təsir göstərəcəkdir. Qeyri
-
neft iqtisadiyyatının inkişafı neft gəlirlərindən asılı
olan dövlət sektoruna investisiya qoyuluşu ilə stimullaşdırılacaqdır.
37.
İqtisadiyyatın inkişafının davam edəcəyi və 2012
-2013 cü
ildə qeyri
-
neft iqtisadiyyatında
tam məhsuldarlığın təmin ediləcəyi
ehtimalı ilə inflyasiyanın 2014
-
cü ildə 3.5%
-
dək, 2014
-
cü ildə
3.8%-
dək artacağı gözlənilir. Dövlət investisiyalarının, məvaciblərin artması,
yanacaq
tarfilərininartması
sosial xərclərə daha çox vəsaitin ayrılması inflyasiyanı stimullaşdıracaqdır.
38.
Orta müddətli inkişaf perspektivləri əlverişli olduğu halda, uzun müddətli perspektivlər
narahatlıq doğurur. Azərbaycan dövlət xərcləri baxımından
zəruri olan gəlirin əldə edilməsi üçün
neft gəlirlərinin qısa müddətdə maksimum həddə çatdırılmasına istiqamətlənmiş strategiya
həyata keçirir. Hazırda dövlət xərclərinin 58% ARDNF transfertləri hesabınadır. Neft
vəsaitlərinin indiki istehlakı ilə bağlı bu strategiya qısa müddətdə ölkənin cari əhalisinə aydın
olaraq xeyir gətirmiş, 1990
-
cı illərin ortalarından etibarən yoxsulluğun həddi diqqətəlayiq şəkildə
azalmış, həyat standartları yüksəlmiş, məvaciblər artmışdı
r.
Yenə də ehtiyatlardan asılılığın
15
Economist Intelligence Unit.
2012. Azərbaycan. Ölkə Hesabatı
. London.
16
BVF və ARDNF məlumatları əsasında müəllifin hesablamaları.
17
L. Ev
qraşina. 2012. “Azərbaycan Neft Hasilatı Müddətini Uzatmağa Çalışır.
Reuters.
http://www.reuters.com/article/2012/04/23/azerbaijan-oil-idUSL5E8FN90J20120423
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201
4
–
2018
11
müddədi məhduddur, buna görə də Azərbaycan qeyri
-
neft iqtisadiyyatına doğru daha iri
addımlarla irəliləməlidir. Azərbaycanda təxminən 7 milyard barrel (və ya 1milyard ton) neft
ehtiyatı vardır. Ölkədə ehtiyatların hasilata nisbəti yalnız
21.9 ildir ki, bu da dünyada 52.9 il olan
orta normadan çox aşağıdır.
18
Beləliklə, Azərbaycan gələcək nəsillər üçün öz neft ehtiyat və
gəlirlərinin idarə olunması, eyni zamanda uzun müddətli, davamlı iqtisadi inkişafa şərait
yaradacaq iqti
sadiyyatın diversifikayası üçün zəruri olan infrastruktura xərc
in
çəkilməsi
istiqamətində çətin çağırışla üzləşmişdir.
39.
Həm nominal baxımdan, həm də ÜDM faizi olaraq, Hökumətdə dövlət xərclərinin illik cari
artım səviyyəsi davamlı deyildir, çünki onlar ARDNF
-
dən dövlət büdcəsinə köçürülən böyük
trasnfertlərdən asılıdır. Neft sektorunda istismar müddətində məhdudiyyətləri nəzərə almaqla,
yaxın və orta müddətlərdə maliyyə gəlirlərinin
aşağı olacağı ehtimalı ilə hökumət maliyyə
bax
ımından daha dayanaqlı olmaq üçün qısa və orta müddətlərdə öz xərclərini azalda bilər.
hökumətin məqsədi 2018
-
ci ilədək maliyyə müstəqilliyinə nail olmaqdır (qeyd 2). Neft hasilatının
aşağı düşməsi əsasında 2012
-
ci ilin may ayında BVF 2011
-
ci ildə
ÜDM-da p
ayı
41% olan qeyri-
neft maliyyə kəsirini 2017
-
ci ilə
qədər
18%-
dək
azaltmaqla orta müddətli büdcənin
qüvvətləndirilməsinə dair tövsiyyə vermişdir (qeyd 13).
Investisiya planlarının azaldılması və cari
xərclərin səmərəliləşdirilməsi ilə qeyri
-
neft kəsirinin
tədricən azalmasına dair BVF
-ni
n tövsiyyəsi
2013-
cü ilin mart ayında təkrar edilmişdir (qeyd 2).
40.
ÜDM-
un faizi olaraq özəl sektor investisiyalarının ÜDM
-
da payı 2007 və 2011
-
ci illər
arasında 11.8%
-
dən 5.3%
-
dək azalmış
, ÜDM-un
faizi kimi toplu hökumət investisiyası həmin
dövrdə 81% artmış, 2011
-
ci ildə Azərbaycanın ümumi investisiyasının 70%
-
ni təşkil etmişdir.
19
Özəl sektorun investisiya ehtiyacları artmalıdır, ancaq özəl sektoru məhdudlaşdıran biznes
mühitində olan əsas maneələrin aradan qaldırılması da tələb olunur. Əsas maneələr arasında (i)
maliyyə vəsaitlərinə məhdud çıxış və maliyyə sisteminin yaxşı inkişaf etməməsi; (ii) əsas biznes
sektorlarında liderlik edən və rəqabətə mane olan monopoliyaların olması; (iii) yüksək səviyyəli
korrupsiya; (iv) zəif infrastruktur; və (v) səriştəli əmək qüvvəsinin çatışmaması
kimi faktorlar
vardır
.
41.
C
ari hesab balansı
nda
növbəti beş ildə müsbət saldo
yaranacaq
, ancaq neft ixracı
səviyyəsi sabitləşdikcə və ola bilsin azaldıqda onun səviyyəsi tədricən aşağı düşməyə
başlayacaqdır. Buna baxmayaraq, neft ixracları müsbət ticarət balansını stimullaşdırmağa
davam edəcəkdir. Neft qiymətlərinin aşağı düşməsi səbəbindən 2014
-
cü ildə
cari hesab
balansının ÜDM
-da
payının
15%-d
ək, sonradan 2015
-
cü ildə 14.5
%-
dək artacağı
proqnozlaşdırılır ki, bu da 2007 və 2012 illər arasında olan 20% səviyyədən çox aşağıdır.
Beynəlxalq ehtiyatları artmağa davam edəcəkdir, ancaq neft hasilatının sabit qalması və ya
zəifləyəməsi ilə əlaqədar olaraq ehtiyatlarda artım növbəti illərdə bir qədər zəifləyəcəkdir.
6.
İnkişaf istiqamətində çətinliklər və məhdudiyyətlər
42.
Azərbaycan davamlı və inklüziv iqtisadi inkişaf müxtəlif çətinlik və məhdudiyyətlərlə
üzləşir ki, əgər ölkə
2020-
ci ilədək çoxşaxəli, ağıllı iqtisadiyyatı olan ölkəyə çevrilmək istəyirsə,
onların aradan qaldırılması zəruri olacaqdır.
43.
Monopoliyalar
. Rəsmi və qeyri
-
rəsmi monopoliyalar biznes sektorlarının əksəriyyətində
ağalıq edir. Onların bir çoxu dövlətə məxsusdur, ictimai rəyə
görə digər monopoliyaların dövlət
18
BP. 2011.
BP tərəfindən Dünya Ener
jisinin
Statistik İcmalı
. http://www.bp.com/statisticalreview
19
BVF məlumatlarına əsaslanır. 2012. Azərbaycan Respublikası –
İşçi Heyətin Səfəri ilə bağlı Yaddaş Qeydi
və BVF.
2012. Azərbaycan Respublikası 2011 IV Maddə ətrafında Məsləhələşmələr. BVF
-
nun Ölkə Hesabatı 12/5.
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201
4
–
2018
12
rəsmiləri ilə güclü əlaqələri vardır. Bu monopoliyaların hökmranlığı rəqabət, novatorluq, qiymət
sabitliyi, təkmilləşdirilmiş xidmət keyfiyyətinə mane olur və korrupsiyanı dəstəkləyir. Rəqabət
siyasəti və biznes sahəsində digər tənzimləyici islahatlar bərabər rəqabət mühitini təmin
etməlidir.
44.
KOS-
ların məhdud rolu
.
Azərbaycanda KOS
-
ların ÜDM
-
da payı 10%
-
dən aşağıdır ki,
bu rəqəm digər Mərkəzi Asiya ölkələrinə xas olan 30
-45%-
dən çox aşağıdır
.
20
Buna görə də
KOS-
lar inkişafın yeni mənbəyi kimi əhəmiyyətli rol oynamır və ya iqtisadiyyatın
diversifikasiyasında yardımçı olmur.
Bir
çox biznes sektorunda rəsmi və qeyri
-
rəsmi
monopoliyaların ağalıq etməsi ölkə iqtisadiyyatında KOS
-
ların rolunun məhdud olmasının əsas
səbəbidir. Hökumət KOS
-
ları təşviq etmək üçün Sahibkarlara Dəstək Fondu kimi müəyyən
yardımın göstərilməsini təklif edir, ancaq bu cəhdlər KOS sektorunun fəal inkişafı üçün kifayət
deyildir.
45.
Korrupsiya.
Hesabatlarda göstərildiyi kimi k
orrupsiya
hallarının yüksək olması
Azərbaycanda proqram və investisiyaların səmərəlilik və effektivliyinə mənfi təsir edir, onlar özəl
sektorun inkişafına mane olur.
D
övlət tərəfindən göstərilən
tibb
i xidmətlər
və
universitetə daxil
olma
üçün verilən ödənişlərdən başlayaraq, yol polislərinə və ya gömrük rəsmilərinə rüşvət
in
verilməsi, biznes və tikintiyə icazə və ya lisenziyaların alınması
üçün verilən pul kimi
korrupsiya
halları Azərbaycanda həyatın bir çox aspektlərində
mövcuddur.
46.
İnfrastrukturda çatışmazlıqlar
.
Ölkədə infrastrukturun təkmilləşdirilməsində son dəfə
qoyulmuş böyük investisiyaya baxmayaraq, infrasatrukturun keyfiyyəti sektora görə fərqlənir,
elektrik enerjisi və magistral yollar infrastrukturu son illərdə çox təkmilləşmiş, ancaq su və dəmir
yolu inf
rastrukturu şərtləri hələ də nisbətən pis vəziyyətdədir. Infrastrukturun əksəriyyəti Sovet
İttifaqından miras qalmış, səciyyəvi olaraq 25
-30 illik
istismar müddəti bitmişdir. Infrastrukturun
vəziyyətinin pisləşməsi xidmətlərin keyfiyyətinə təsir göstərmiş,
iqtisadiyyat üçün böyük (və
artıq) xərclərə səbəb olmuşdur. Infrastrukturun təkmilləşdirilməsi sektora görə
fərqlənir.
47.
İnstitusional inkişaf və tənzimləyici islahat
. Makro-
iqtisadi inkişafla müqayisədə
institusional potensial
sürətlə inkişaf etməmişdir. Inzibati və planlaşdırma potensialı məhdud
qalır, nazirliklər və agentliklər arasında planlaşdırma və icraya dair ehtiyacların əlaqələndirilməsi
prosesi təkmilləşdirilməlidir. İqtisadiyyatın diversifikasiyası baxımından prioritetlərin və
islahatların ardıcıllığının müəyyən edilməsi prosesi də təkmilləşdirilməlidir.
48.
Əməklə bağlı çağırışlar
.
Məşğulluqda artım əsasən daha az səmərəli və məvaciblərin
aşağı olduğu sektorlarda baş vermişdir. Ölkə müstəqillik qazandıqdan sonra səriştəli əmək
qüvvəsi çox azalmışdır. Təhsil sistemində və əmək bazarı siyasətlərində olan zəifliklər rəqabətə
dözümlü və novator qeyri
-
neft iqtisaidyyatı baxımından tələb olunan müasir səriştə və biliklərin
inkişaf etdirilməsini daha da çətinləşdirir. Əmək səriştəsində çatışmazlıqların olduğuna
baxmayaraq, 2001 və 2008
-
ci illərdə yaşayış minimumu altı dəfə artırılmış, məvacib və əmək
haqları üç dəfə yüksəlmişdir. Qeyri
-
neft sektorunda məvaciblərin artırılması səmərəliliyi ötüb
keçir ki
, bu da iş yerlərinin açılması perspektivlərinə xələl vurur. Gənclər arasında işsizlik
mühüm məsələ ola bilər. Məşğulluğun üçdə bir hissəsi 16
-
24 yaş arasında təsadüf edir ki, bu da
dünya ölkələri ilə müqayisədə yüksəkdir
.
21
Azərbaycanda ÜDM və inkişafın əsas hissəsini təmin
edən sektorlarda məşğulluğun ekvivalent payı yaranmır.
20
Rəqəmlər götürülmüşdür BVF. 2012 (yanvar). Azərbaycan Respublikası: Seçilmiş Məsələlər. BVF Ölkə Hesabatı
No 12/6. Vaşinqton D.C. və Qloriya Pasadilla. 2010. Maliyyə Böhranı, Ticarət Maliyyəsi və KOS
-
lar: Mərkəzi
Asiyada Faktlar. ADBİ İşçi Sənədi 187. Tokio.
21
BVF. Azərbaycan Respublikası: Seçilmiş Məsələlər. BVF
-
in Ölkə Hesabatı No. 12/6, Yanvar 2012.
Ölkə Tərəfdaşlıq Strategiyası: Azərbaycan, 201
4
–
2018
13
Dostları ilə paylaş: |