Markaziy nerv sistemasi.
Markaziy nerv sistemasi
bosh miya
bilan
orqa miy
adan tarkib topgan.
Bosh miya va psixik funksiyalar.
Po’st ostidagi soha va po’st ostidagi
tugunlar differensiallashmagan va umumiy sezuvchanlik markazidir.
Emosiya va instinktlarimiz shu soha bilan chambarchas bog’liqdir.
Harakatlarimizni idora etish uchun po’st ostidagi tugunlardan targ’il
jismning ahamiyati ayniqsa kattadir. Targ’il jism zararlanganda, odatda,
harakat kuchayadi, ammo poyma-poy bo’ladi.
Yuksak darajada tashkil topgan hayvonlarda psixik jarayonlarning va
odamda ongli jarayonlarning bevosita moddiy asosi bosh miya po’stidir.
Bosh miyaning pastroqdagi boshqa hamma qismlari, shuningdek, orqa
miya – ongsiz reflektor harakatlarning markazlari bo’lib, xilma-xil
fiziologik jarayonlarni idora etadi. Bu yerda yana shuni aytib o’tish kerak.
Bosh miyaning yuqorida aytilgan hamma qismlari va orqa miya
markaziy nerv sistemani bosib o’tgan taraqqiyot yo’lining bosqichlaridir.
Bosh miyaning taraqqiyotidagi har bir qismi (pastdan yuqoriga qarab
hisob qilganda) o’zidan avvalgi qismning ustiga qoplangan. Orqa miya,
undan keyin esa uzunchoq miya markaziy nerv sistemasining eng
qadimgi qismlaridir. Oldingi miya va po’st genetik jihatdan miyaning eng
yosh qismlaridir. Markaziy nerv sistemasining yuqorigi qismlari taraqqiy
qilgunicha pastdagi (qadimgi) qismlari murakkabroq psixik funksiyalarni
ham bajargan deb o’ylash mumkin. Markaziy nerv sistemasining yuqorigi
qismlari tarkib topib taraqqiy qilishi bilan, murakkabroq, psixik
funksiyalar miyaning yuksak taraqqiy qilgan qismlariga o’tdi. Shu bilan
birga psixik funksiyalar tobora murakkablashib va takomillashib bordi.
Psixik funksiyalar miyaning yuksak taraqqiy qilgan qismlariga o’tishi
bilan miyaning pastdagi qismlari muayyan refleks va instinktiv
harakatlarinigina idora etadigan bo’lib qoldi.
Buning xaqiqatan ham shunday ekanligini quyidagi hollar ko’rsatib
turibdi. Biologik taraqqiyotning ancha past bosqichlarida turgan
hayvonlarning miya po’sti va oldingi miyasi olib tashlanganda, bu
qismlarning funksiyasini pastroqdagi qismlar o’tay boshlaydi (garchi
mukammal shaklda bo’lmasa ham, har holda, o’taydi). Masalan, oldingi
miyasi olib tashlangan baqa tamomila normal baqaga o’xshaydi. Bunday
baqa odatdagicha o’tiradi; baqa turgan taxta ag’darila boshlasa, u ag’anab
tushmaslikka harakat qiladi; agar baqa chalqancha ag’anab tushsa,
o’nglanib oladi. Shunday qilib (baqa miya yarim sharlaridan mahrum
bo’lsa ham harakat qilish va o’z harakatlarini muvofiqlashtirish
qobiliyatini saqlab qoladi.
Yarim sharlari olib tashlangan kaptar og’ziga solingan ovqatni yeydi,
turtib yuborilsa yuradi; bunday kaptar turtinmasdan ucha oladi. Ammo
kaptar turtib yuborilmasa, odatda, qimirlamay turaveradi. Agar it
miyasining ikkala yarim shari olib tashlansa, sun’iy suratda boqilib
borilsagina bir necha yil yashay oladi. Bunday it og’ziga solingan ovqatni
yeydi, yura oladi. It urilsa vangillaydi, qattiq, tovush eshitganda sapchib
tushadi. Ammo bunday it o’zicha ovqat qidirib topolmaydi va hatto
yaqinidagi ovqatni ham topib yeya olmaydi. Bu it uni boquvchi kishilarni
tanimaydi. Avval hosil qilgan malakalari yo’qoladi, shu bilan birga, yangi
malakalar hosil qilish qobiliyati ham yo’qoladi.
Ba’zi fiziologlar maymunlarning yarim sharlarini olib tashlab tajribalar
qilganlar. Maymunlar operasiya qilingandan keyin psixik funksiyalari
yo’qolishi bilan birga, harakatlar, harakatni muvofiqlashtirish ham
buzilgan. Ular to’ppa-to’g’ri o’tirib tura olgan, shuningdek, narsalarni
changallay olgan, ammo, murakkabroq harakatlar, ayniqsa yurish
qobiliyati buzilgan, shunday qilib, evolyusiyaning yuqori bosqichlarida
murakkab harakatlar va ularni muvofiqlashtirish funksiyalari ham miya
po’stiga o’tadi.
I.P.Pavlov yuksak nerv faoliyatiga doir tekshirishlarida shunday
hodisalarni ilmiy asosda tushuntirib berdi.
Hayvonlar bosh miyasining ayrim qismlarini olib tashlash ustidagi
tajribalar shuni ko’rsatdiki, hayvon biologik taraqqiyotning qancha yuqori
bosqichida tursa, quyi qismlarining yuksak psixik funksiyalarni bajara
olish imkoniyati o’shancha kam bo’ladi.
Odamda miyaning quyi qismlari yuksak psixik funksiyalarni bajarishga
mutlaqo qobil emas. Odam miyasining po’sti ostidagi qismlari po’st
funksiyasini loaqal qisman ham bajara olmasa kerak. Yarim sharlarsiz
tug’ilgan bolalar (anzisefallar) ni kuzatish bu holni juda ravshan
tasdiqlaydi. Odatda bunday bolalar uzoq, yashamaydi. Shunday
bolalardan birining faqat uch yil-u to’qqiz oy yashagani ma’lum. Bu bola
doim yotgan, turishga biron marta ham harakat qilib ko’rmagan. U
narsalarni ushlashga hyech urinmagan, hatto narsalarni qo’lda ushlab
turishni ham bilmagan. Faqat yuzida ba’zi bir harakatlar ko’rilgan; u
ba’zan ijirg’angan; emganda va qoshiqlab ovqat berilganda lablari va tili
harakatga kelgan. Bola tagi xo’l bo’lganganda ham hyech bir parvo
qilmagan. Bu bola bilan gaplashish yoki unga biron narsa o’rgatish aslo
mumkin bo’lmagan. Unda hatto eng oddiy ko’nikmalar ham hosil
bo’lmagan.
Yuqorida aytilganlardan, miyaning po’st ostidagi qismlarining psixik
hayotga hyech qanday aloqasi yo’q degan ma’no chiqmaydi. Yarim
sharlar po’sti o’z tolalari bilan bosh miyaning hamma qismlariga va orqa
miyaga bog’langan. Shu bilan birga, yuqorida aytilganidek, orqa
miyadagi nerv hujayralarining tolalari va po’st ostidagi sohalarning
tolalari yarim sharlar po’stining qismlariga bog’langandir. Shu sababli
butun markaziy nerv sistemasi va uning faoliyati bo’lmasa, psixik hayot
ham bo’lmas edi.
Odam bosh miyasi, miya katta yarim sharlarining ixtisoslashgan
funksiyalarining mavjudligi haqidagi ma'lumotlar quyidagi jadvalda
keltirilgan.
№
Dostları ilə paylaş: |