1. 1-§. Palız eginleri tuqımların egiw texnologiyaları hám texnika qurallarınıń analizi

1.1-§. Palız eginleri tuqımların egiw texnologiyaları hám texnika qurallarınıń analizi
Bizge belgili, respublikamızda házirgi dáwirde palız eginleri tuqımları tiykarınan pushta alınǵan maydanlarǵa egiledi hám de jerlerdi tayarlawda atızlarǵa jergilikli hám mineral tóginlerdi sebiw, súdigarlaw, súdigarlawda payda bolǵan tegis emesliklerdi tegislew, erte báhárgi baranalaw hám topıraqqa egiw aldınan qayta islew ilajları ámelge asıriladı hám keyin pushtalar alınadı (1. 1-súwret). Báhárde egiletuǵın palız eginleri ushın pushtani gúzde alǵan maqul esaplanadı. Erte báhárde alınǵan pushtalarga islew berilip, palız eginleri tuqımları egiledi [3; 189 -190 -b., 4; 414-b., 5; 209 -210 -b., 6 ; 36 -b. ].
Palız egiwde egiw múddetlerin tuwrı belgilew úlken áhmiyetke iye. Egiw múddetleri bir háptege keshikse hasıldarlıq 20 -25% ke azayadı [7].
Mayda tuqımlı palız eginleri (piyaz, geshir, túrpi, shalǵam ) tuqımların egiw texnologiyaları birdey yamasa bir-birine júdá jaqın bolǵanlıǵı hám de olar arasında piyaz eń kóp jetistiriliwi sebepli dissertaciya izertlewleri piyaz tuqımın egiw ushın pushtalardi tayarlaw boyınsha alıp barıladı.
Ózbekstanda piyaz úsh múddette: erte báhárde, kesh gúzde (toqsanbastı) hám jazǵı -gúzgi etip egiledi. Erte báhárde egiw keń tarqalǵan bolıp, ol atızga shıǵıw múmkinshiligi payda bolǵan zamati - fevral ayınıń aqırları hám mart ayınıń baslarında baslanadı. Keshki egiw turaqlı suwıq kún baslanıwınan aldın noyabr ayınıń aqırları hám de dekabr ayı baslarında ámelge asıriladı. Jazǵı -gúzgi piyaz avgust -sentyabrde egiledi.
Piyaz SKON-4, 2 seyalkasi menen qayıslap 60+15+15 sm yamasa 40+15+15 sm hám 50+20, 45+15 sm sxemalarda egiledi. Egiw norması qayıs usılında

1. 1-súwret. Pushta qáliplestirilip palız eginlerin egiwge tayarlanǵan atızdıń ulıwma kórinisi
báhárgi egiwde gektarına 10 -12 kg, qıs aldından hám gúzgı egiwde gektarına 14-16 kg, shashpa usılda 20 -25 kg di quraydı. Egiwde tuqım 2-3 sm shuqırǵa kómiledi. Gektarındaǵı top sanı 350-400 mıń dana bolıwı maqsetke muwapıq.
Piyaz egin maydanılarında otaqlarǵa qarsı gúresiw maqsetinde gerbinecidlar qollanıladı. Kóp jıllıq otaqlarǵa qarsı gúresiw ushın “Zellek ekstra” (em. k. 10, 4%) 1, 0 l/ha normada eginler kógerip shıǵıwına shekem topıraqqa sewiledi. Bir jıllıq otaqlarǵa qarsı tómendegi ximiyalıq preparatlardan birin qóllaw usınıs etiledi: diktal (tatral) - gektarına 12 kg, “Stomp” (em. k. 33%) - 4, 5 l/ha [6 ; 47-b., 8]. Qatar aralarındaǵı otaqlar o'siw dáwirinde 4-5 ret kultivaciya ótkeriw jolı menen joq etiledi [3; 191-b., 4; 411-b. ].
Jazǵı -gúzgı múddetlerde piyaz ertegi palız eginleri hám kartoshka ónimi jiynastırıp alınǵannan keyin hám de ģalleden bosagan jerlerge avgust -sentyabr aylarında egiledi hám bunda tuqımlardı qiyģas óndirip alıw ushın izbe-iz qarıqlar arqalı tuqım suwı beriledi. Bunda suw jildiratıp aǵızılıp, pushtanıń tóbesi qarayģanģa shekem toqtatılmaydı. Sonda topıraq bir tegis ıģallanıp tuqımnıń jabılasına kógeriwi ushın sharayat jaratıladı [7].
BMSH nıń Azıq-túlik hám awıl xojalıǵı shólkemi (FAO) tárepinen alıp barılǵan izertlewlerde turaqlı pushtaga egiw texnologiyasında eginlerdi pushtalarda jetistiriw olardı turaqlı túrde súdigar etpesten izbe-iz egiwdi názerde tutadı. Usı usıl súdigar etpesten, pushtaga egiw usıllarınıń barlıq abzallıqların ózinde birlestirgen bolıp, egilip atırǵan egin ózinen aldınǵı eginniń qaldıqlarınan shólkemlesken shirindi menen oralǵan topıraqqa egiw yamasa tuqım sebiw qollanılatuǵın dıyxanshılıq sistemaları ushın mólsherlengen. Bul texnologiya qollanılǵanda Arqa Meksikada dástúriy sistemalarǵa salıstırǵanda eginler ónimi keminde 10% ke asıwı, suw bolsa 35% ke shekem tejeliwine erisilgen. Pushtaga egiw texnologiyasında lazerli tegislegishlerde tegislengen maydanda arnawlı texnika quralları járdeminde 70 sm keńlikte pushtalar alınıp, olar joqarısına 2 yamasa 3 qatar tuqım egiledi (1. 2-súwret). Pushtalardıń keńligi egin hám topıraq túrine qaray 40 sm den 90 sm ge shekem bolıwı múmkin. Pushtalar jumsaq topıraqta keńlew, tıǵız topıraqta bolsa ensizlew alınadı. Pushtaga egiwdiń abzallıqları tuqım sarpınıń azayıwı hám alınǵan ónimniń ólshemleri úlkenlew bolıwınan ibarat [5; 209 -210 -b., 9 ; 9 -10 -b. ].
Piyaz tiykarınan tuqımınan egip jetistiriledi. Biraq sońǵı jıllarda piyaz nálinen qayta egin retinde piyaz jetistiriw texnologiyası islep shıǵılǵan. Bul usılda piyaz jetistiriw ushın 3-4 kg tuqım piyaz egiletuǵın maydanǵa jaqın bolǵan orında 50-60 m2 jerge 4 x1 sm sxemada mart ayınıń 15-20 -kúnlerinde egiledi. Piyaz náli 55-60 kúnlik bolǵanınan keyin turaqlı ósetuǵın jerge kóshirip egiledi. Onıń ushın ertengi palız eginlerilerden bosagan jer qısqa múddetlerde tayarlanıp, pushtalar alınıp qarıqlar arqalı suwǵarıladı, keyin piyaz náli tórt qatarlı lenta sıyaqlı usılda qayıslar arası 7, 5 hám 10 sm etip úsh hám tórt qatar egiledi. Bul texnologiyada piyaz jetistirilgende tuqım sarpı 3-4 esege, suwǵarıwǵa sariplanatuǵın suw muǵdarı 2-2, 5 esege azayadı [6 ; 54-55-b. ].