*zbekiston respublikasi

4. Psixologiya va uning moddiy asoslari 
Psixikaninng  moddiy  asoslari  to’g’risida  fikr  yuritilganda,  eng  avvalo,  u 
miyaning  xususiyati  ekanligini  ta'kid  etish  joiz.  Bilish  jarayonlari  to’g’risida  gap 
ketganida,  albatta  sezgi,  fikr,  ong  kabilar  maxsus  ravishda  tashkil  topgan 
materiyaning oliy mahsuli ekanligini uqtirish maqsadga muvofiqdir. Organizmning 
psixik faoliyati tananing ko’p miqdordagi a'zolarining yordami bilan ishga tushadi. 
A'zolarning  ba'zi  birlari  ta'sirotlarni  qabul  qilsa,  boshqalari  ularni  signallarga 
aylantiradi,  xatti-harakatlarning  rejasini  tuzadi  hamda  uning  amalga  oshishini 
nazorat  qiladi.  Shuningdek,  ularning  bir  guruhi  xatti-harakatga  kuch-  quvvat, 
g’ayrat,  shijoat  baxsh  etadi,  yana  bir  turi  esa  mushaklarni,  paylarni 
harakatlantiradi.  Mana  shunday  murakkab  funktsiyaning  yig’indisi  (majmuasi) 
organizmning  tashqi  muhitga  moslashuvini,  unga  muvofiqlashuvini,  hayotiy 
vazifalar ijro etilishini, bajarilishini ta'minlaydi.  
Organik olamning mikroorganizmdan to insonga qadar bir necha o’n million 
yil  davom  etgan  evolyutsiyasi  davomida  xatti-harakatlarning,  xulq-atvorning 
fiziologik  mexanizmlari  uzluksiz  ravishda  murakkablashib,  tabaqalanib,  buning 
oqibatida  organizm  muhitning  o’zgarishlariga  tez  reaktsiya  qiluvchan, 
moslashuvchan  xususiyat  kasb  etib  borgan.  Jumladan,  bir  hujayrali  amyobaning 
hayot  kechirishi  uning  ozuqa  qidirish  imkoniyati,  o’z  hayotini  muhofaza  qilish 
qobiliyati  muayyan  darajada  cheklangandir. Undagi  yolg’iz  hujayraning  o’zi  ham 
sezuvchi,  ham  harakatlanuvchi,  ham  ovqat  hazm  qiluvchi  vazifalarni  ijro  etadi. 
Murakkab  tuzilishga  ega  bo’lgan  hayvonlarda  a'zolarning  ixtisoslashuvi  ozuqani 
ko’rish,  uni  farqlash,  xavf-xatarni  tez  sezish,  aniq  mo’ljal  olish  imkoniyatini 
beradi.  Ixtisoslashuvning  asosiy  funktsiyasi  signallarni  idrok  qilishdan  iborat 
xujayralarning  vujudga  kelishida  o’z  aksini  topadi.  Mazkur  hujayralar  retseptor 
deb  nomlanmish hujayralar  turkumini  yuzaga keltiradi. Hujayralarning boshqalari 
mushak  to’qimalari  ishini,  bezlarning  shira  ajratishini  nazorat  qiladi.  Bunday 
hujayralar  effektorlar  deyiladi.  Ixtisoslashuv  a'zolarni  hamda  funktsiyalarni  bir-
biridan  ajratadi.  Organizmning  asosiy  boshqaruv  imkoniyati  yaxlit  narsa  sifatida 
harakat qiladigan markaziy nerv sistemasi vositasi bilan erishiladi. 
Nerv sistemasining asosiy unsurlari nerv xujayralari (neyronlar) hisoblanib, 
ularning  funktsiyasi  qo’zg’atishdir.  Neyron  xujayra  tanachasidan,  dendritdan, 
aksondan  tashkil  topadi.  Markaziy  nerv  sistemasi  bosh  miya  va  orqa  miyadan 
iborat.  Hozirgi  zamon  fanining  ko’rsatishicha,  orqa  miya  va  miya  naychasi 
reflektor  faoliyatining  tug’ma  (hartsiz  reflekslar)  hisoblangan  shakllarni  amalga 

---

oshiradi,  katta  yarim  harlarning  qobig’i  esa  hayotda  orttirilgan,  psixika  yordami 
bilan boshqariladigan xulq-atvor shakllarining organi sanalanadi.Miya katta yarim 
harlari faoliyatining umumiy qonunlari I.P.Pavlov tomonidan kashf etilgan. 
 Hozirgi  zamon  fiziologiyasi  ma'lumotiga  qaraganda,  miyada  hosil 
bo’ladigan  to’lqinlar  turli  chastotadagi  elektromagnit  tebranishlariga  o’xshab 
ketadi.  Miyada  elektroentsefalogramma  ko’rinishdagi  kuchaytirgich  yordamida 
yozib olish mumkin bo’lgan elektr toklari paydo bo’lishining kashf etilishi muhim 
ahamiyatga ega. Chunki, kosmonavt miyasining biotoklari yozuvi uning markaziy 
nerv  sistemasida  yuz  beradigan  o’zgarishlar  ko’satkichi  bo’lib  xizmat  qiladi. 
Odamning  psixik  hayotida  katta  yarim  harlar  qobig’i  sirtining  peshona  qismlari 
alohida rol o’ynaydi. Psixik funktsiyalar muayyan tarzda chap va o’ng yarim harlar 
o’rtasida  taqsimlanishi  chuqur  o’rganilgan.  Ma'lumki,  psixikaning  mazmuni  tirik 
mavjudod  o’zaro  munosabatda  bo’ladigan  tashqi  olam  bilan  belgilanadi.  Shuning 
uchun tashqi olam inson miyasi uchun shunchaki oddiy biologik muhit emas, balki 
odamlar  tomonidan  ularning  ijtimoiy  tarixiy  taraqqiyot  davomida  yaratilgan 
hodisalar  olami  hamdir.  Psixik  va  nerv-fiziologik  jarayonlarning  o’zaro 
munosabati  masalasi  murakkab  muammolardan  hisoblanadi.  Psixikaning  o’ziga 
xos  xususiyatlari  nerv-fiziologik  xususiyatlaridan  qanday  muhim  belgilari  bilan 
farqlanishini  aniqlash  muhim  ahamiyatga  ega.  Agarda  mazkur  o’ziga  xoslik 
mavjud bo’lmaganida edi, u holda psixologiya mustaqil bilim sohasi sifatida tadqiq 
etilishi  ham  mumkin  emasdi.  Psixik  jarayonlar  o’zida  ichki,  fiziologik 
jarayonlarning emas, balki tashqi ob'ektlarning tavsifini mujassamlashtiradi.