boshlandi. M isr Iskandar Z ulqam ayn to m o n id an zabt etilganidan keyin
ushbu Jiu d u d d a g rék yozuvi tarqala boshladi. M iloddan aw algi III asrda
M isida grek alifbosi asosida yaratilgan koptlar (m isrük xristianlar) alifbosi
jo n y etildi. H a r bir keyingi alifbo oldiiigisidan ko‘ra foydalanishga qulayroq
va tezroq yozishga m oslashgan edi. N atijada, ijtim oiy kom m unikatsiyalar
asta-sekin osonlashib, m uloqot jarayoniga b o ra-b o ra keng om m a jalb etila
boshladi.
. .
. . . .
T ad q iq o tch ilar u c h u n H indistondagi X arappa tam addunining (m ilo a -
d an aw a lg i X X V -X V III asrlar) tili va yozuvi eng m urakkab m asalalardan
biri bo ‘lib ch iq d i. Y aqinda o 'sh a davrlarda tuzilgan rasm ham da m atn lar
kom pyuter y o rd a m id a tekshirilganda, ushbu yozuv arab yozuvi usulida,
ya’ni, o ‘n gdan c h a p g a to m o n bitilgani aniqlandi.
M ilo d d an a w a lg i X X -X I I asrlarda H indistondagi m ahalliy qabilalar
forslik o riy o n la r to m o n id a n zabt etildi. O riyonlar o ‘zlari bilan ushbu
yerlarga yuqori m a d an iy a tn i olib kelib, qab ilalam i birlashtirdilar, yo llar va
binolar q urdilar. O m m aviy kom m unikatsiya turlari ham taraqqiy etdi.
N atijada m ilo d d a n oldingi X V -X II asrlarda H indistonda vedalar adabiyoti
gurkiiab rivojlandi. V edalar - hindlaming sanskrit tilida yozilgan eng dast-
labki diniy adabiyotining mashhur nam unasi hisoblanadi. Ular to 'rt qism dan -
Rigveda, Yadjurveda, Samaveda va Atxarvaveda bo'lim laridan iborat.
V edalar - jam o av iy ijod b o iib , uning biror bir m uallifi alohida
ko‘rsatilm agan. S h u n in g u ch u n m azknr sh e ’rlarn i bem alol xalq asari deb
hisoblash o 'rin lid ir. S hubhasiz aytish m um kinki, vedalar qadim iy hindis-
tonliklar u c h u n diniy, falsafiy?, jam oaviy, tarixiy, estetik, axloqiy va hokazo
sohalardagi faol ijtim oiy kom m unikatsiyalarning h am hosilasi, ham yangi
yuksalishlar v ositasi b o ‘lib xizm at qilgan.
Sanskrit tilid a n foydalanganlar ijod jaray o n id a kxaroshtxi, kushon xati,
gupta nagari, d ev an ag ari va boshqa b ir q a to r yozuv turlarini ishlatganlar.
M ilo d d an a w a lg i V III—V II asrlarda H indistonda ch a p d a n -o ‘ngga
y o ‘naltirilgan b o ‘g ‘inli braxm a yozuvi kashf qilindi. U ning asosida «brax-
man» deb n o m la n g a n ilohiy nasriy risolalar bitildi. U shbu m atnlar ko‘proq
jam oaga ta n iq li s h e ’rlar, m iflar va rivoyatlardan iborat edi. M iloddan
aw a lg i X II—IV asrla rd a shakllangan ikki buyuk asar - «M ahobhorat* va
«Ram ayana* q a d im iy H indistonda om m aviy kom m unikatsiyalar yaxshi
rivojlanganligining ishonchli dalilidir.
M ilo d d an a w a lg i IV—II asrlarda bu m am lakatda M ouriylar sulolasi
h u k m roniik qilgan. S hu davrdan ko ‘pgina d abdabali m e'm oriy yodgorliklar
saqlanib qolgan. M o u riy lar saroy devorlari va ustunlarida, tog‘ va qoyalarda
ancliagina yo zu v lar b itib qoldirganlar, sh u lard an birida m iloddan aw a lg i
269—2 3 2 -yillarda yashagan podshoh A shoka M ouriy b ir vaqtlari boshqa
yerlarni z o ‘ravonlik bilan egallab olgani u c h u n afsus bildirgan va qolgan
um rini 4 x arm a q o n u n la ri asosida o'tkazishga va’da bergan. M ouriylar
haqidagi m a ’lu m o tla m i C handragupta p odshohi huzurida boMgan G retsiya
elcliisi M egasfen h a m tasdiqlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
M iloddan oldingi ikkinchi — milodiy birinchi a s rla rd a sanskrit tilida
H indiston hududidagi dastlabki huquqiy hujjatlardan b in - M anu q o nun-
lari e ’lon qilindi. Q o n u n 2650 baytdan (shlokdan) va X II-b o b d a n iborat
edi. M ilodiy IV—V asrlarda hind m um toz shoiri K alidasa «X abarchi bulut*
deb uom langan doston yaratdi.
Q adim iy X itoy tarixida saqlangan ham da «B ahor va kuz* deb nom -
langan yirik solnom alardan b in m iloddan aw algi V III—V asrlarda yozilgan.
U ning uslubi bugungi yangilikJar jurnalistikasini eslatadi, ch u n k i m ualliflar
voqealam i ju d a qisqa, aniq, his-tuyg‘usiz va sharhsiz b ay o n qilishgan. Asar
ierogliflar yordam ida plankalarda, ya’ni, ensiz u zun b a m b u k taxtachalarda
bitilgan. Hissiyotli xitoy xalqi vakillarini b unday u slu b qoniqtirm asdi,
albatta. Ammo ular q adim iy kitoblarni juda e ’zozlash lari bois asl nusxa
m atniga aralasholm asdilar. N atijada, keyinchaUk sh a rh la r adabiyoti paydo
b o ‘lib, keng avj oldi. N afaqat «Bahor va kuz»ga, balki bosh q a solnom a-
larga ham bag'ishlab sharhlar yozildi. Shunday qilib, q adim iy Xitoyda
axborotlar protojunialistikasini ham da sharhlar p rotojum alistikasini esla-
tuvchi ikkita ijod tu ri vujudga keldi.
Solnom alar xitoy tili, adabiyoti va om m aviy kom m unikatsiyalam i
yangi pog‘onaga ko'tardi. Eng a w a lo , yangi, yozm a kitob uslubi asos topdi.
Bu, albatta, kom m unikatsiyalar tarixida jiddiy o'zg arish larg a olib keldi,
ch u n k i tushunish u c h u n og'zaki nutqqa nisbatan k o ‘p ro q m ehnat talab
qiluvchi yozm a m atn kitobxonlam ing tasaw urlarini rivojlantirishga xizmat
qildi. Tarixiy xronikalar bilan birga ular haqidagi fikrlar, kuzatuvlar,
qisqasi, tarixnavislik fani h am yuzaga keldi. X itoy H e ro d o ti deb nom oigan
Sim Syanning m iloddan aw algi birinchi asrda tayyorlangan «Tarixiy
yozuvlar» kitobi bugungi kunda h am bu m am lakatning o ‘tm ishi haqidagi
eng nodir m anbalardan hisoblanadi. Xullas, a n iq tizim li ierogliflar
alifbosiga asoslangan va yozm a m anbalarda o ‘z aksini to p g a n xitoy yozuvi
m iloddan aw algi X II—X asrlarda yaratilib, asta-sekin jo r iy b o ‘la bordi.
Xitoy va M isrda og'zaki va yozm a m a n b ala m i o ‘rganadigan yangi
fan-filologiya paydo b o ‘ldi. Filologlar faohyati ikkita k atta yutuqqa olib
keldi: birinchidan, shu y o ‘sinda qadim iy m atnlarni t o ‘g ‘ri tushunish va
talqin qilish o ‘rgatildi; ikkinchidan, oddiy xalqning vakillari savodxonlikka
jalb etildi. Ikkinchi natija o ‘z aham iyati jih a tid a n birinchisidan ham
m uhim roq edi. X itoy tili esa U zoq Sharq m am lak atlarid a ko‘p asrlar
davom ida asosiy ch e t tili vazifasini bajarib keldi.
Boshqa m am lakat, xalq va elatlar haqida gap irad ig an b o ‘lsak, m ilod
d an aw algi VII asrdan tnilodiy II astgacha b o ra -b o ra xristian dunyosiga
kuchli ta ’sir k o'rsatgan Bibliya shakllandi. U shbu M uqaddas kitobning
tarkibiy qism lari dastlab h ar xil vaqtda, tilda va tu rli kishilar tom onidan
g‘isht «taxtacha»larga yozib olingan, M asalan, «Q adim iy ahd* asosan eski
yahudiy tilida, qism an esa arorpiy tilida dunyoga kelib, m iloddan aw algi
I I I —II asrlarda tugatilgan. «Q adim iy ahd» o ‘sha vaq tn in g o 'z id a grek tiUga
o ‘girilgan. Bugungi k unda esa u dunyoning 1760 d a n k o ‘p roq tiliga taijim a
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |