Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

9
v  ekoloji sistem  öz m nfi t sirini göst rir. M i t – kommunal, istehsalat, 
k nd t s rrüfatınin tullantı suları vasit si il  su hövz l rin  mü t lif toksik 
madd l r atılır v  bunun n tic sind   d  ekoloji sistemd  struktur 
d yi iklikl ri yaranır.  
M lumdur ki, aqroekoloji sistemin normal f aliyy t göst rm si üçün 
kimy vi t rkibin  gör   z r rsiz  olan  su  t l b olunur. Suyun keyfiyy ti 
aqroekoloji sistemin stabilliyin  n vacib göst ricisidir. O, torpa ın
münbitliyin , k nd t s rrüfatı bitkil rinin su t l batına, m hsuldarlı a v
onun keyfiyy tin  t sir göst rir. Eyni zamanda suvarma suyunun keyfiyy ti
hidromeliorativ sisteml rd  qur uların materiallarının sa lanılmasına v
onların uzunömürlülüyün  d  t sir göst rir. Bu deyil nl r
sas n, suvarma 
suyunun keyfiyy tinin qiym tl ndirilm si üçün ekoloji meyarldardan 
istifad  olunur. 
Ekoloji meyarlar  traf mühitin öbyektl rinin mühafiz si nöqteyi - 
n z rd n onların çirkl nm sinin qar ısının alınması v  sanitar – gigiyena 
t hlük sizliyinin t min edilm si, k nd t s rrüfatı istehsalı sah sind  is
onların yerüstü v  yeraltı su m nb l rin   t sirinin qiym tl ndirilm sin
idm t edir. 
1.2.
ÇAYLARDA SU EHT YATI 
nsan h yatında, m i td   v
alq t s rrüfatında çay sularının
h miyy ti böyükdür,  n yararlı v  faydalı su ehtiyatıdır. Bunlar su 
t s rrüfatının bütün sah l rind , suvarmada, hidroenergetikada v  su 
t chizatında geni  istifad  olunur. 
Okeanlar, d nizl r, yer v  atmosfer arasında fasil siz rübub t
mübadil si prosesin  yer kür sind ki su dövranı deyilir. Su balansının v
çay a ımının formala masında su dövranı mühüm rol oynayır. Bel  ki, 
okean v  d niz s thind n idd tli kül kl rl  v  yüks k sür tli hava h r k ti 
il

---

10
quru s th  g tiril n su bu arı ya ıntı
klind  yenid n okean, d niz v  yer 
s thin  qayıdır. ld  yer kür si s thind n orta hesabla 525 min km
3
 su 
bu arlanır. Bu bu arlanmanın sasını okean v  d niz s thind n bu arlanma 
t kil edir. 
Yer kür si s thind n bu arlanan suyun miqdarı onun üz rin  dü n
ya ıntının miqdarına b rab rdir ki, buna da yer kür sinin su balansı t nliyi 
deyilir. 
0
0
 
 
 
   
(1.1) 
Burada E
0
 = 
0
+y – okean v  d niz s thind n bu arlanan suyun miqdarı;
             E
q
=
q
+y – quru s thd n bu arlanan suyun miqdarı;
              
0
- okean v  d niz s thin  dü n ya ıntıların miqdarı;
              
q
- quru s th  dü n ya ıntıların miqdarı;
              y-  okean  v   d nizl r  da il olan yerüstü v  yeraltı a ımların
miqdarıdır.
Çay a ımı yerüstü a ımla mü yy n olunur v  onun suyı ım
hövz sinin su balansı t nliyi il
arakteriz  olunur. Bu t nlik a a ıdakı
kimidir: 
+c+d=y
0
+E+Z 
   
 
(1.2) 
Burada:  +c+d – su balansı t nliyinin m da il
              y
0
+E+Z is  onun m aric hiss l ridir.
                - atmosfer ya ıntısı;
               c – torpa ın n mliyi;
              d – qon u hövz l rd n g l n yeraltı su a ımı;
             y
0
 – çay a ımı;
             E – bu arlanma; 
             Z – qon u hövz l r  a ıb ged n yeraltı su       
                  a ımıdır.   
Ço illik mü ahid l r
saslanaraq hesab etm k olar ki, çay hövz sin
da il v
aric olan yeraltı sular t qrib n bir – birin   b rab r (d=z) olur v
torpa ın n mliyi is  dig r parametrl rl  müqayis d  kiçik oldu undan 
n z r  alınmasa,  

---

11
onda çay hövz sinin su balansı t nliyi a a ıdakı kimi  
y
0
= -E  
 
   
(1.3)
Dünya  razisind  çay a ımının ço  olmasına ba mayaraq, onun 
paylanması qeyri – b rab rdir v
razil rd   t l batı tam öd mir. 
Mü ahid l r
sas n çay a ımının sas hiss si (85%-  q d ri) ölk l rin az 
halisi olan rayonlarına dü ür. Bu da  alq t s rrüfatının yüks k inki afını
t min etmir v
halinin su t l batının öd nilm sind  ç tinlik yaradır. 
C dv l 1.2-d  keçmi  Sovet Respublikalarında çay a ımı ehtiyatının
paylanması göst rilmi dir. C dv ld n göründüyü kimi, bu respublikalarda 
çay a ımı qeyri – b rab r paylanmı dır. C dv l
sas n çay a ımı n az 
Türkm nistan Respublikasındadır (0,46 km
3
/il). Sonrakı yerl ri is  Moldo-
va, Az rbaycan, Estoniya v  dig rl ri tutur. Bu respublikalarda illik yerli 
çay a ımı ardıcıl olaraq 0,81, 8 v  11,9 km
3
-dur.
n ya ı yerli a ım suları
Rusiyada (4021 km
3
), Qaza standa (53,5 km
3
), Gürcüstanda (52,6 km
3
),
Tacikstanda (52,2 km
3
), Ykrayna (49,4 km
3
) razil rind  qeyd  alınmı dır.
A ım layının qiym tl rin  gör   a ım modulu t rtib olunur. A ım
modulu çay hövz sinin 1km
2
sah sind n g l n su s rfin  gör
arakteriz
olunur: 
F
Q
q
1000
      
 
    (1.4) 
Burada  
q
- a ım modulu, l/san km
2
 
     Q – orta s rf, m
3
/san;
               F – çay hövz sinin sah sidir, km
2
A ım layı çay a ımının h cminin hövz d   b rab r paylanmasını
ifad  edir: 

---