Z. Ə. Cavadova
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
15
uğrunda mübarizə aparan Səfəvi-Osmanlı dövlətləri islam dininə sitayiş edən dağlı tayfalarını müdafiə edir, bu hərbi qüvvədən xristianlara, ilk növbədə tabe olmayan gürcü feodallarına qarşı istifadə etməyi nəzərdən qaçırmırdı. Getdikcə nüfuzlu hərbi siyasi birləşməyə çevrilən Car-Balakən icması Qafqazda cərəyan edən hadisələrə mühüm, bəzən də həlledici təsir göstərirdi. Tarixşünaslıqda Car etnonimi müxtəlif baxımdan izah olunmuşdur. Şopen Car-Balakən etnonimini bu cür izah edir: "Bu söz Car-Pilləkəndir və mənası yol- pilləkən deməkdir. Car-türk sözü olub yol deməkdir. Məhz bu ərazidən Alan qapılarına gedən yol başlanır". (132, s. 414). Azərbaycan, Gürcüstan və Dağıstanla sərhəddə tutduqları əlverişli coğrafi mövqeyə və hərbi nüfuzuna görə qonşuları həmişə onlarla ittifaqda olmaqda maraqlı idilər. "Onlarla müttəfiqlik yalnız Azərbaycan, Dağıstan və Gürcüstan xanlıqları arasındakı siyasi iğtişaşlarda həlledici rol oynamırdı. Türkiyə və İran kimi iki rəqib-dövlət də Carla ittifaqda olmaqda maraqlı idi". (128, s. 15). Car ordusunun müxtəlif hakimlər tərəfindən muzdlu hərbi xidmətə götürülməsi mənbələrdə öz əksini tapmışdı. Bəylərbəyliklər və xanlıqlar dövründə Dağıstan tayfalarından muzdlu qoşunlar yaradılır, bu qoşunlar isə çox həvəslə daha çox pul verən feodal hakimlərinin tərəfində vuruşurdular. Şəki, Şirvan, Gəncə xanları, Qars və Ahısqa paşaları, İmeretiya və Gürcüstan Carları daim muzdlu ləzgi qoşunlarından istifadə edirdilər. Gürcü Carı II İrakli Nadir şahın ölümündən sonra İran taxtına olan iddiaçıların çağırışı ilə ləzgilərdən tutulmuş muzdlu qüvvə ilə bir neçə dəfə İrana yürüş etmiş, eyni zamanda məhz bu qoşunun köməyi ilə Gəncə, İrəvan, Qarabağ xanlarından xərac yığılmışdır. Gürcü feodalları muzdla tutulmuş ləzgi qoşunundan cənubdan hücum edən İran və Türkiyəyə qarşı, eyni zamanda dağlıların öz həmtayfalarına qarşı mübarizədə istifadə edirdilər. Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının Aktlarında toplanan sənədlərdən məlum olur ki, gürcü hakimləri muzda tutulmuş ləzgi korpuslarından lazım gəldikdə itaətsizlik göstərən və özbaşınalıq edən gürcülərə qarşı da istifadə edirdilər. Kartli-Kaxetiyada daxili qayda-qanunu qoruyan bu korpuslar bəzən özbaşınalıqlar da törədirdi. Bu zaman hərbi qənimətin və şəxsi mənfəətin artırılması istisna edilmirdi (1, s. 426). Camaatlar sosial-iqtisadi inkişaf səviyyələrinə görə qonşu dövlətlərdən kəskin şəkildə fərqlənmirdi. Lakin başqa ictimai quruluşa malik idi. Camaatların daxili quruluşu və burada mövcud olan torpaq münasibətlərinin özünəməxsus xüsusiyyətləri var idi. Camaatların daxili idarə sistemi və keşgəl hüquqları İran, Türkiyə, Rusiya tərəfindən tanınır və ərazi müxtəlif vaxtlarda bu dövlətlərin nominal təbəəliyində xüsusi statusa malik inzibati vahid təşkil edirdi. Camaatlar avar və saxur kəndlərindən, həbelə onların icarəçiləri olan xüsusi mükəlləfiyyətlər daşıyan ingiloy və muğal kəndlərindən ibarət idi. Camaatlar bir qayda olaraq dağlı tayfalarına xas olan nəsli-tayfa idarəçiliyini qoruyub saxlayırdı.
16
Öz üzərində avarların hakimiyyətini tanıyan yerli əhali ilk əvvəl onlara öz müttəfiqləri kimi baxırdılar. Bu, o zaman baş verirdi ki, hələ camaatların daxilində feodallaşma prosesi getmirdi. Yerli kəndlilər öz vəziyyətlərini yaxşılaşdırmaq üçün icmalardan asılı vəziyyətə düşməyi ən əlverişli vasitə hesab edirdilər. İlk əvvəl ingiloy və muğalların carlılara ödədikləri vergilər də ağır deyildi. Nəinki tək-tək kəndlilər, bəzən bütöv kəndlər car ləzgilərinin tərəfinə keçirdilər. Məsələn, türk kəndləri olan Baydarlı və Çobangəl kəndləri XVII əsrdə könüllü saxur icmalarının himayəsi altına keçmişdi (128, s. 14). Lakin avarların yerli əhali ilə ittifaqı müvəqqəti xarakter daşıyırdı. Zaman keçdikcə icmaların daxilində təbəqələşmə prosesi gücləndi. İcma daxilində hakim feodal qruplaşması formalaşdı. İcmalar daxilində patriarxal nəsli quruluşun qalıqları qorunub saxlanmaqla yanaşı ingiloy və muğal kəndləri üzərində kollektiv hakimiyyət də mövcud idi. İcmaların ictimai quruluşu başlıca olaraq nəsli qəbilə quruluşunun qalıqlarına əsaslanırdı. İcmalar toxumlara yaxud ata xətti ilə qohum nəsillərə ayrılırdı. Hər kənd icması 2-3 toxumdan ibarət idi. Bir çox kəndlərdə toxumlar eyni adları daşıyırdı. Bu eyni adı daşıyan toxumların bir yerdən çıxması və yaxud toxumların parçalanması nəticəsində yeni toxumların yaranması ilə əlaqədar idi. Hər bir icmada ali idarəçilik kəndxuda, starşina və qazılara məxsus idi. Onlar bir yerdə ali idarəçiliyi təşkil edir, bütün mülki və dini hakimiyyəti öz əllərində saxlayırdı. Ali idarəçilik məhkəmə və divan işlərinə baxır, ictimai qayda- qanunu qoruyur, nəsli əmlakı idarə edir kəbin kəsir, barışıq və mübahisəli məsələləri həll edir, dağlıq yerlərdə sərhədlərin, otlaq yerlərinin mühafizəsi üçün gözətçilər təyin edirdi (125. s. 86—87). Kəndxuda kəndi idarə edir və onun baş rəisi hesab olunurdu. O bir qayda olaraq öz icmasının ali idarəçiliyinin göstərişlərini yerinə yetirir, məhkəmə qərarlarını icra edir, kənd əhalisinin kiçik şikayətlərinə baxır, qayda-qanuna, sakitliyə, əhalinin davranışına nəzarət edir, itaət etməyənləri, yoldan çıxanları islah edir, təqsirli bilinənləri məhkəməyə verir, axtarış aparır, sürgün edir, çavuş və yasovulu seçirdi. Feodallaşma prosesinin sürətlənməsi nəticəsində kəndxuda seçilmir, bu vəzifə irsi olaraq nəsildən-nəslə ötürülürdü. Kənd starşinası icmanın ali idarəçiliyi ilə əlaqə yaradır, hakimlik edirdi. Kənd starşinasının kəndxuda ilə müqayisədə səlahiyyəti kiçik idi. Lakin starşinanın kəndxudanın işinə nəzarət etmək hüququ var idi. Əgər kəndxuda tərəfindən müəyyən qanunsuzluğa yol verilirdisə, starşina bunu öz toxumuna çatdırır, seçkini gözləmədən həmin kəndxudanın daha inanılmış etibarlı adamla əvəz edilməsinə nail olurdu. Tabunbaşı kəndxudanın köməkçisi olub-bir qayda olaraq onun göstərişlərini yerinə yetirir, əhali arasında mükəlləfiyyətlərin növbəsini müəyyənləşdirir, suyun bağlar və üzümlüklər arasında düzgün paylaşdırılmasına nəzarət edirdi. Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|