Z. Ə. Cavadova
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
27
Yenikənd və İlisu sahələrinə bölünürdü. Axırıncı sahə keçmiş İlisu sultanlığının bütün torpaqlarını əhatə edirdi. Sultanın səlahiyyətləri isə sahə iclasçısının səlahiyyətləri ilə məhdudlaşdırıldı. Müstəqil idarəçilik hüquqlarının məhdudlaşdırılması ilə barışmaq istəməyən Daniyal sultan, hərbi nazirə və Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanına göndərdiyi məktublarda kəskin narazlığını bildirir, hüquqlarının tapdanmasını alçaldıcı iş hesab edirdi. 1842-ci il iyulun 1-də hərbi nazirə göndərdiyi məktubda yazırdı: "Atam öldükdən sonra mən 1831-ci ildə irsi olaraq əlahəzrət tərəfindən sultan təyin edildim. Vəzifəyə keçdikdən sonra daim xalqımın Rusiya imperiyasına sadiq qalmasına çalışmış və özümü var qüvvə ilə bu işə həsr etmişəm. Bütün xidmətlərim əlahəzrət imperator tərəfindən qiymətləndirilmişdi. Lakin 1840-cı ildə yenidən idarəetmə orqanları təşkil olunarkən mənim mülklərim Gürcüstan-İmeretiya quberniyasının Balakən qəzasının tərkibinə daxil edilmişdi. Daşıdığım titulun saxlanmasına baxmayaraq mənə sahə iclasçısı hüququnda ümumi vətəndaş nizamnaməsinə əsaslanaraq rəhbərlik etmək tapşırıldı. Əcdadlarımın əsrlərlə mövcud olan irsi hüquqlarının pozulmasını, sizin iradənizdən asılı olmayaraq həyata keçirildiyini güman edirəm. Lakin bu işi aydınlaşdırmaq üçün baş komandana müraciət etdim. Sizə müraciət edərək aşağıdakıları nəzərdən keçirməyinizi xahiş edirəm! "Bu ərazilərin (sultanlığın) əcdadlarımdan mənə miras qalmasını əsas götürərək hüquqlarımın tapdanmasına yol verməyin. Məni yerli quberniya rəisinə tabeçilikdən və Zaqafqaziya ölkəsində fəaliyyət göstərən vətəndaş idarəetməsi nizamnaməsinə tabelikdən azad etməyinizi xahiş edirəm. 2) İlisu sultanlığının irsi olaraq mənə keçməsi haqqında vəsadət qaldırılmağınızı sizdən xahiş edirəm. Bu məni və övladlarımı gələcəkdə Rusiya hökumətinə daha sədaqətlə qulluq etməyə ruhlandırar" (123, s. 49-50). Daniyal sultan 1843-cü il yanvarın 12-də baş komandan general adyutant A. İ. Neydqarta göndərdiyi raportda da hüquqlarının məhdudlaşdırılması ilə barışmaq istəmir, sahə iclasçısı vəzifəsini alçaldıcı iş hesab edirdi (123, s. 51). Yeni idarəçilik qaydalarının tətbiq edilməsi elə ilk vaxtlardan müəyyən çətinlik yaratdı. Hərbi nazir knyaz Çernışevin fikrincə Car-Balakən qəzası mülki idarəçiliyin əsaslarının mənimsənilməsinə hələlik hazır deyildi. Sərhədlərin basqınlardan qorunması, əhalinin tabe olmayan dağlı xalqlarla yaxınlığı, müsəlman ruhanilərinin fəaliyyətinə ehtiyatlı nəzarət mülki idarəçiliyin əsaslarına uyğun gəlmirdi. Hərbi qaydaların saxlanması və mümkün qədər sadələşdirilməsi zəruri idi. 1842-ci ildə Qafqazı yoxladıqdan sonra hərbi nazir knyaz Çernışev baş komandan general-adyutant E. A. Qolovinə Balakən qəzasının dairə adlandırılması və idarəçiliyi hərbi-ştab zabitinə tapşırmaq haqqında əmr verdi. Əmrdə göstərilirdi ki, mülki təsisatlardan ərazidə yalnız xəzinə saxlanmalı, mülki işlər şəriət və münsiflər məhkəməsi vasitəsilə həll edilməlidir. Rusiya qanunları vasitəsilə öz işini yoluna qoymaq istəyənlər yaxınlıqdakı Şəki məhkəməsinə göndərilə bilərdi.
28
Hərbi nazirin yalnız Balakən qəzasının yenidən qurulması xarakteri daşıyan bu tapşırığı dərhal yerinə yetirildi. Qəza dairə adlandırıldı. Dairə rəisinə əvvəllər qəza rəisinə həvalə edilən təhqiqat, cinayət-iddia işlərinin qəti həll edilməsi hüquqları tapşırıldı. Kənd idarəsi 1840-cı ilədək mövcud olan qaydalara görə xalq tərəfindən seçilən yüzbaşılar, kovxalar, tabunbaşılar və çavuşlardan ibarət idi. Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı general-adyutant A. İ. Neydqart 1843-cü ildə Car-Balakən dairəsini və İlisu sultanlığını Balakən dairəsinin hərbi- dairə rəisi titulu almış general-mayor Şvartsa tabe etdi. Dairə rəisi əvvəlki kimi qapdı, o hərbi məsələlərdə, general Şvarts isə mülki işlərdə quberniya rəhbərliyinə tabe edildi. Təlimatda qərara alınmışdı ki, diyarda sakitliyi, qayda-qanunu və təhlükəsizliyi qoruyub saxlamağa xidmət edən hərbi-dairə rəisinin bütün əmrlərini mülki hakimlər danışıqsız və dərhal yerinə yetirməli idi. Bütün işlər haqqında hərbi dairə rəisi baş komandana, dairə rəisi isə quberniya rəhbərliyinə raport verməli idi. Hərbi dairə rəisinin səlahiyyətləri daha böyük idi. Təlimatın 15-ci paraqrafına görə etibarsız hesab edilən məmuru o dərhal vəzifəsindən kənarlaşdıra bilərdi. Tezliklə aydın oldu ki, hərbi fəaliyyət teatrına çevrilən Dağıstanla həmsərhəd olan İlisu sultanlığı və Balakən dairəsinin əhalisi üzərində nəzarəti daha da gücləndirmək lazımdır. Buna görə də general Neydqart dairəni və onun tərkibinə daxil olan sultanlığı Gürcüstan-İmeretiya quberniyasının mülki idarəçiliyindən tamamilə ayırmaq qərarına gəldi. Car-Balakən dairəsi bütünlüklə hərbi-dairə rəisinə tabe edildi, ona inzibati, maliyyə, təsərrüfat və mülki məhkəmə münasibətlərində mülki qubernatorun, cinayət işləri üzrə hökm verilməsi sahəsində isə diviziya rəislərinin hüquqları verildi. İlisu sultanı 1840-cı il təsisatına qədər Car-Balakən vilayətinin rəisinə tabe edilirdi. Öz əlində çox böyük səlahiyyətlər toplayan general-mayor Şvarts bütün əmrlərinin sözsüz icra edilməsini tələb edirdi. Özünü sultanlığın irsi hakimi sayan və bu vaxtadək heç kimə tabe olmayan Daniyal sultan
isə Şvartsın göstərişlərinə əməl etmirdi. Getdikcə imtiyazları məhdudlaşdırılan Daniyal sultan Qafqaz canişininin Şamilə qarşı hərbi səfərdə iştirak etmək təklifini rədd etdi. Məsciddə Rusiyanın müstəmləkə əsarətinə qarşı mübarizə aparmağa and içən Daniyal sultan Şamilin tərəfinə keçdi. O İlisu ilə qonşu olan ərazilərə Car-Balakənə, Şəki və Şirvan qəzalarına öz adamlarını göndərərək onları bu mübarizəyə qoşulmağa çağırdı. Ailəsini Dağ Mahalına göndərən sultan müdafiə sistemi yaratmaq üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirdi (72, s. 732). 1844-cü ildə Daniyal sultanın Şamilin tərəfinə keçməsindən sonra İlisu sultanlığı ləğv edildi. O əvvəlcə Car-Balakən dairəsinin rəisinə tabe olmaqla xüsusi İlisu dairəsinə (mahala) sonra isə Car-Balakən dairəsinə aid sahəyə çevrildi. 1859-cu ildə Qafqazın şərq hissəsi ruslar tərəfindən istila edildikdən sonra Dağıstan vilayətinin yaradılması ilə əlaqədar vaxtilə İlisu sultanlığının ərazisi olan torpaqlar yəni Dağ mahalı cənubi Dağıstana birləşdirildi (129, s. 32).
Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|