Yazilma problemləRİNİn təCƏSSÜMÜ Açar sözlər: Hacıbəyli, Leyli və Məcnun, Arazbarı
Yüklə 65,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ü.Hacıbəyli. “Arazbarı”
- İstifadə olunmuş ədəbiyyat
- INCARNATION OF PROBLEMS OF TRADITION AND INNOVATION AND RECORDING OF DASTGAHS IN THE FIRST MUGHAM OPERA
| Zemfira Səfərova AMEA-nın müxbir üzvü, sənətşünaslıq doktoru, professor, Əməkdar İncəsənət xadimi, Əməkdar Elm xadimi, Memarlıq və incəsənət institutunun “Azərbaycan musiqi tarixi və nəzəriyyəsi” şöbəsinin müdiri, Azərbaycan ÜZEYİR HACIBƏYLİNİN İLK MUĞAM OPERASI “LEYLİ VƏ MƏCNUN”DA ƏNƏNƏ VƏ NOVATORLUQ VƏ DƏSTGAHLARIN NOTA YAZILMA PROBLEMLƏRİNİN TƏCƏSSÜMÜ Açar sözlər: Hacıbəyli, Leyli və Məcnun, Arazbarı.
Musiqimizin klassiki, dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəyli dövrün, zamanın nəbzini həssaslıqla duya bilən, xalqın daxili tələblərini hiss edə bilən və bu tələblərə musiqidə uyğun janrlar, formalar tapa bilən novator sənətkar olmuşdur. Məlumdur ki, dünya musiqi sənətində məşhur olan opera janrı bəstəkardan xüsusi istedad, bilik, hazırlıq tələb edən mürəkkəb bir janrdır. Adətən məşhur bəstəkarlar musiqi sahəsində artıq müəyyən təcrübə əldə etdikdən sonra bu janrda əsərlər yaratmışlar. Azərbaycanda isə gənc, 22 yaşlı gələcək bəstəkar Üzeyir Hacı- bəyli ilk musiqi əsəri yazmaq fikrinə düşdükdə daxili duyumu ilə hiss edirdi ki, bu mərhələdə xalqını muasir musiqi sənətinə cəlb etmək üçün məhz opera kimi demokratik və sintetik bir janra, yəni səhnəylə, məşhur sujetlə bağlı olan sənətə müraciət etməlidir. Xalq, bu mərhələdə məhz belə bir sintetik janrı qavramaq və qəbul etmək üçün hazır idi. Ənənəvi musiqi ilə müşayiət olunan mərasim tamaşalarından xüsusilə birinin məhz Azərbaycan operasının yaranmasında əsas amillərdən olması haqda Üzeyir Hacıbəyli özü 1925-ci ildə belə yazırdı: “1907-ci sənədən bəri Azərbaycan türkləri arasında opera əmələ gəlməsinin birinci amillərindən birisinin “şəbeh” olduğu şübhəsizdir”. Lakin, bəstəkar həm də qeyd edirdi ki, “Təhavüt bir bundadır ki, operalar şəbehdən daha artıq və daha geniş bir surətdə mövcud muğam dəstgahlarımızdan istifadə edib səhnə tərtibatı və 342
“orkestr” istemalı ilə zahirdə Avropa operasına yavuq bir şəkil alır.” [Hacıbəyov, 1965: 222.] Lakin, fərq yalnız bunda deyildi. Üzeyir Hacıbəyli ilk növbədə operanın ümumi dramaturgiyasını, hadisələrin inkişafını hazırlamış və ona uyğun muğam dəstgahlarından parçalar, muğamlar seçmiş- dir. Bəstəkar operada 22 adda muğamdan istifadə etmişdir. Onlar operada ariyaları, ariozo, reçitativləri, ansamblları əvəz edərək demək olar ki, bütün iştirakçıların partiyasında vardır. Ü.Hacıbəyli muğamlara və onların şöbələrinə müraciət edərkən, zəngin muğam xəzinəsindən yalnız o muğamları seçmişdir ki, onlar müəyyən səhnələrin ümumi əhval-ruhiyyəsinə və personajların xasiyyətinə uyğun gəlsin. Bəstəkar operanın I pərdəsində – Leyli və Məcnunun lirik əhval- ruhiyyəsinə uyğun gələn “Mahur-hindi” və “Segah” kimi açıq ruhlu, lirik xasiyyətli muğamlardan istifadə etmişdi. Leyli və Məcnunun qarşılıqlı məhəbbəti bu muğamların improvizasiyasının şən ruhuna uyğun gəlir. Gələcəkdə Məcnunun atasının nigarançılığı ilə bağlı “Çahargah” məqamının həyəcanlı intonasiyaları bu səhnənin lirik əhval-ruhiyyəsinə təzad gətirir. Bu səhnə gələcək faciənin ekspozi- siyası kimi səslənir. Dramaturji cəhətdən operanın II pərdəsində Leylinin atasının Məcnunun elçilərinə rədd cavabından sonra “Şur” muğamının “Şur-Şahnaz” şöbəsində Məcnunun iztirabları, dərin ümidsizlik hissləri bərqərar olur. Bu pərdə İbn-Səlama ərə verilmiş Leylinin “Qatar” muğamında oxuduğu solosu ilə bitir. Dramatik cəhətdən çox gərgin, zildə səslənən bu muğamda Leylinin hədsiz dərdi, fəryadı əks edilmişdi. Sonrakı pərdələrdə Məcnun “Bayatı- Şiraz”, “Şüştər”, “Bayatı-Kürd” kimi kədərli, qəm-qüssəli muğam- lar ilə xarakterizə edilmişdi. Səhra səhnəsində Məcnunun əzab və iztirabları əsasən qəmginlik doğuran “Bayatı-Şiraz” muğamı ilə ifadə edilir. Bu səhnəyə böyük təzad gətirən mərd xasiyyətli və marş ritmli Nofəlin partiyasıdır ki, “Heyratı” zərb muğamı ilə verilmişdi. Təzad yaradan digər hissə, Məcnunun “Leyli ilə İbn-Səlamın toyunda oxuduğu “Şüştər” muğamıdır. Bu hissədən sonra həmin muğamın əsasında Leyli ilə İbn-Səlamın dueti səslənir. Son pərdədə taleyindən şikayət edən Məcnun, özünün qəm-qüssəsini “Bayatı- Kürd” vasitəsilə izhar edir. 343
Operanın yaranma tarixini xatırlayan bəstəkar yazırdı: “Mən xalq yaradıcılığının klassik nümunələri olan muğamlardan musiqi materialı kimi istifadə etməyi nəzərdə tutmuşdum. Vəzifəm ancaq Füzuli poemasının sözlərinə forma və məzmunca zəngin, rəngarəng muğamlardan musiqi seçmək, hadisələrin dramatik planını işləyib hazırlamaq idi.” [Hacıbəyov: 274–275.] Bəstəkar operada solo şəklində muğamlarımızdan, xor şəklində isə təsniflərimizdən istifadə etmək qərarına gəlmişdir.Operanın xor səhnələri dramaturji cəhətdən böyük əhəmiyyətə malikdir, məşhur “Şəbi-hicran” xoru əsərin proloqunu təşkil edərək, onun sanki epiqrafı olmuş və operanın ümumi əhval-ruhiyyəsini gözəl ifadə edə bilmişdi. Xorun musiqisi xalqındır, sözləri Füzulinin “Divan”ından götürülmüşdü. Bu xorun valehedici melodiyası Ü.Hacıbəylini hələ seminariya illərində özünə cəlb etmişdi. Operanın iki xoru “Şəbi- hicran” və ərəblərin son xoru əsəri ümumi haşiyəyə alır. Epik planda verilmiş son xor qəhrəmanların faciəsini nəql edərək əsərin epiloqu kimi səslənir. Ü.Hacıbəyli qızların birinci xorunda lirik xalq mahnısı “Evləri var xana-xana”, qızların ikinci xorunda isə “Bu gələn yara bənzər” lirik xalq mahnısından istifadə etmişdi. “Söylə bir görək” xoru isə məhz “Leyli və Məcnun” operasından sonra məşhur olmuşdu. Ü.Hacıbəyli ilk dəfə bu operada çoxsəsliliyin sadə formalarını novatorcasına Azərbaycan xalq musiqisinin təksəsli quruluşu ilə uyğunlaşdıra bilmiş və bununla da milli ənənə olan məqamlarımızın major və minor sistemiylə birləşməsinə nail olmuşdu. “Leyli və Məcnun” operasında bəstəkarın Şərq və Qərb, milli və Avropa kimi iki məqam sistemlərinin vəhdətinin novatorcasına həyata keçirilməsi, sonrakı illərdə həm Ü.Hacıbəylinin özü üçün, həm də digər Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığı üçün bir ənənəyə çevrildi. Beləliklə, 12 yanvar 1908-ci il, Bakıda Tağıyev teatrında tama- şaya qoyulan “Leyli və Məcnun” operasının Azərbaycanda və həm də bütün Şərqdə opera sənətinin əsasını qoyduğu tarix oldu. Qədim tamaşa ənənələrini davam etdirərək, bu ənənələrin əsasında Üzeyir Hacıbəyli klassik opera janrının muğam operası kimi yeni formasını yaratdı. 344
Bu opera musiqi sənətində ənənə və novatorluğun vəhdətinin bariz təcəssümü oldu. İlk muğam operası kimi musiqi tarixinə daxil olmuş “Leyli və Məcnun” inqilabdan əvvəl yaranmış bəstəkarın “Şeyx Sənan”, “Rüstəm və Söhrab”, “Şah Abbas və Xurşud Banu”, “Əsli və Kərəm”. “Harun və Leyla”, Müslüm Maqomayevin “Şah İsmayıl”, Zülfüqar Hacıbəyovun “Aşıq Qərib” kimi muğam operalarının üslubunu müəyyən etdi. Əgər əvvəllər xanəndələr tərəfindən oxunan muğamlar konsert ifasında mücərrəd bir halı, əhval ruhiyyyəni, məhəbbəti, sevinci, kədəri ifadə edirdilərsə, “Leyli və Məcnun”da həmin muğamlar əsərin ümumi məzmununa tabe olaraq, ilk dəfə səhnədəki hərəkətlə, aktyor oyunu ilə birləşərək, operanın məzmununun açılmasına, onun əhval ruhiyyyəsinin əks edilməsinə kömək edən musiqi vasitəsi oldu. Bu da şübhəsiz, “Leyli və Məcnun” operasının əsas müvəf- fəqiyyətlərindən sayıla bilər. “Leyli və Məcnun” operasının partiturası olmamışdır, ilk dövrdə operanm tamaşaları “direksion” əsasında qoyulmuşdur. Həmin “direksion”da hansı muğamların harada, hansı iştirakçı tərəfındən, hansı sözlərə ifa edilməsi göstərilirdi. Muğam epizodları nə “direksion”a, nə də sonralar partituraya yazılmamışdır, muğamlar müğənnilər tərəfındən improvizə edilmişdir. Ü.Hacıbəyli özü qeyd edirdi ki, “müğənnilərin oxuduqları muğam ladında mətndən kənara çıxmamaqla improvizasiya ilə məşğul olmalarına tam ixtiyar verilirdi. Hər bir muğamın olduqca çox improvizasiya variantı vardır, ona görə də hər bir müğənni “Leyli və Məcnun”dan ariyaları öz bildiyi kimi oxuyurdu.” [Hacı- bəyov: 275]. 1983-cü ildə Səmərqənddə keçirilən ikinci beynəlxalq simpo- ziumun iştirakçısı kimi, mən ora yeni çıxan “Uzeyir Hacıbəyli” və “Mir Möhsün Nəvvab” kitablarımı və birinci cildin redaktoru, bəstəkar Nazim Əliverdibəyovla nəşrini hazırladığım “Leyli və Məcnun” operasnın partirurasını aparmışdım. 1 Simpoziuma gələn qonaqlar, xüsusilə də Moskva musiqişiinasları qalın, böyük həcmli “Leyli və Məcnun”un partiturasını görüb soruşurdular ki, yəqin 1 Baş məqalə və şərhlərin müəllifi Z.Səfərovadır. 345
muğamları da nota köçürmüsünüz? Biləndə ki, bu yalnız və yalnız Ü.Hacıbəylinin özünün bəstələdiyi musiqidir, çox təəccüb edirdilər, çünki çoxları bilmirdi ki, bəstəkarın həmin operaya bu həcmdə bəstələdiyi musiqisi var. Etiraf edək ki, bu yalnız simpozium iştirakçılarna aid deyildi, elə Bakıda da bir çoxları bu fıkirdə idilər. “Leyli və Məcnun” operasının özünə müraciət edək. Operada hansı musiqi parçaları Hacıbəylinindir və hansılar nota yazılmışdır?. Birinci pərdədə – Müqəddimə, proloq, xor “Şəbi-hicran”, Məcnun və Leylinin dueti, qızlar və oğlanların xoru, trio – Məcnunun atası, anası, Məcnun. İkinci pərdədə – qızların xoru, ərəblərin xoru “Vermə, vermə”, Məcnunun elçilərinin xoru, İbn-Səlamın elçiləri- nin xoru. Üçüncü pərdədə – giriş, qonaqların xoru və rəqs, Leyli və İbn-Səlamın dueti, xor “Məcnun, Məcnun dur gedək”. Dördüncü pərdədə – giriş, qızların xoru, xor “Söylə bir görək”, Nofəlin xor ilə səhnəsi, xor “Ey, Nofəl”, qasidlərin xoru, döyüş səhnəsi. Beşinci pərdədə – Arazbarı, Leyli və İbn Səlamın dueti, Məcnunun şikayəti, altıncı şəkildə giriş və son xor. Otuza yaxın nömrədən ibarət Üzeyir musiqisi “Leyli və Məcnun” operasının qalın, 400 səhifədən artıq partiturasını təşkil edir. Bu hissələr o qədər xalq musiqisi ruhuyla aşılanmış və onun nümunələriylə üzvi vəhdət təşkil etmişdir ki, onları klassik muğam və təsniflərdən ayırmaq çətin idi. Bu da bəstəkarın artıq ilk əsərində xalq musiqisinin məqam intonasiya əsasına sərbəst yiyələnməsini göstərir və onun novator yaradıcılığına dəlalət edirdi. Bəs operada hansı muğamlardan istifadə olunmuşdur? Birinci pərdədə – Mahur-hindi, Şikəsteyi-fars, Cahargah (Mən- suriyyə şöbəsi). İkinci pərdədə – Simai-şəms (hicaz şöbəsi), Sarənc, Şur, Kürd Şahnaz, Zəmin-xara, Qatar. Üçüncü pərdədə-Rast (Pəncgah), Şüştər (Tərkib). Dördüncü pərdədə – Bayatı-şiraz, Bayatı-kürd, Rast-Pəncgah, Əraq, Kabili. Beşinci pərdədə – Araz- bari, Osmani, Segah, Sol diyez kökündə Xaric Segah, Bayatı-kürd, Şüştər (Tərkib). Bu muğamların adlarının dəqiqləşdirilməsində bizə tarzən Bəhram Mansurov köməkçi olmuşdur. Mərhum Bəhram Mansurov çox illər “Leyli və Məcnun”un tamaşalarında Q.Primov- dan sonra orkestrdə tar çalırdı və bir çox Leylilərin və Məcnunların yetişməsində böyük rolu olmuşdur. Qeyd edək ki, bu muğamların 346
heç biri nota yazılıb partituraya salınmamış, yalnız müəyyən mətn əsasında ifaçılar bu muğamları improvizə etmişlər. Üzeyir Hacıbəyli 30-cu illərdə operanın yeni redaksiyasını hazırlamaq və zamanın tələblərinə uyğun muğam hissələrini klassik opera formaları ilə əvəz etmək fikrinə düşdüyü vaxt Məcnunun atası Əbül-Qeysin ariyasını yazmışdır. Bu geniş opera ariyası illər boyu SSRİ xalq artisti Bülbülün ifasında böyük uğurla konsertlərdə səslənmişdir. Lakin sonralar bəstəkar, qəti qərara gəlmişdi ki, “Leyli və Məcnun” operası musiqi sənətimizin ilki kimi məhz muğam operası olaraq qalmalidir. Məcnunun atasının ariyası isə operanın klavirində çap edilmişdi. 1
yazıb partituraya daxil etmək fıkrimiz də olmuşdur. Lakin bu texniki və maddi cəhətdən o zaman mümkün olmadığına görə baş tutma- mışdır. Ü.Hacıbəyli “Leyli və Məcnun”da opera janrınm və digər musiqi formalarının inkişafı üçün möhkəm bünövrə yaratdı, Azərbaycan milli harmoniyasımn və polifoniyasının təməlini qoydu. Operanm bir sıra xor epizodlarında, məsələn, Məcnunıın elçi- lərinin və ya İbn-Səlamın elçilərinin xorunda və s., Ü.Hacıbəyli, polifoniyanm ünsürlərini, imitisiyasını tədbiq etmişdir. Polifonik ünsürlər operanın bəzi orkestr hissələrinə də xasdır, onların içərisində V pərdənin girişi, “Arazbarı” ritmik muğamı əsasında qurulmuş orkestr epizodu xüsusilə seçilir. Bu orkestr epizodu özünün müstəqilliyi və bitkinliyi ilə diqqəti cəlb edir və şübhəsiz Azərbaycan bəstəkarlarınm simfonik muğamlarının sələfı hesab edilə bilər. “Arazbarı”da biz milli polifoniyanın bəsit üsullarını eşidirik. (Musiqi nümunəsi – “Arazbarı”dan bir parça)
1
akademik nəşrinin II cildini təşkil edir.
347
Ü.Hacıbəyli. “Arazbarı”
Ü.Hacıbəylinin “Leyli və Məcnun” operasının əhəmiyyəti Azər- baycan musiqisi tarixində oynadığı misilsiz rolu ilə məhdudlaşmır. Onun bir sıra Şərq xalqlarının professional musiqi mədəniyyətinin yaranmasında da mühüm rolu olmuşdur. Hələ inqilabdan əvvəl Azərbaycan artistləri bu operanı Zaqafqaziyada, orta Asiyada və İranda göstərmişlər. Hər yerdə bu əsl Şərq operası böyük hərarətlə qarşılanmışdı. 348
Dünya musiqi sənətində nadir hadisə olan “Muğam operaları” yalnız Ü.Hacıbəylinin yaradıcılıq yolunda deyil, bütün Azərbaycan musiqi sənətinin inkişafında böyük rol oynamışdır. Bu gün biz “Muğam operası”nı köhnəlmiş və şifahi professional xalq yaradıcılığından bəstəkarlığa keçid dövrü kimi deyil, milli opera janrının müstəqil inkişaf yolu kimi qiymətləndiririk. Bizcə bu gün Azərbaycan simfonik muğamı kimi muğam operası da, muasir şəraitdə, muasir tələblərə uyğun olaraq davam etdirilə bilər. 1920–1930-cu illərdə milli musiqinin inkişaf məsələləri, xüsu- silə opera məsələləri ciddi mübahisələrə və disskusiyalara səbəb olmuşdu. Bu disskusiyaların mərkəzində əsasən bir problem dururdu – ənənə və novatorluq, milli opera sənətinin ənənələrini davam etdirmək və yaxud onları “çadra və köhnə ərəb əlifbası ilə bərabər arxivə təhvil verərək”, onlardan tamamilə imtina etmək. Bu cür tənqid proletkult əyintisi üçün xarakter idi və keçmişin irsinə dialektik münasibətdən uzaq idi. Məlumdur ki, belə vəziyyət təkcə Azərbaycan üçün deyil, bütün sovet mədəniyyətində gedən ümumi proses ilə sıx bağlı idi. Ü.Hacıbəyli bütün yaradıcılığı boyu milli musiqi ənənələrini qorumaq və inkişaf etdirmək, dünya musiqisinin janr, forma və tex- nikasının öyrənilməsi, mənimsənilməsi uğrunda mübarizə aparırdı. Məhz bu yol doğrü və perspektivli olmuş və Azərbaycan musiqisi bu yol ilə inkişaf etmişdir. 100 ildən artıqdır ki, “Leyli və Məcnun” operası səhnədən düşmür, yeni-yeni ifaçılar, Leylilər, Məcnunlar nəsli yetişir. 22 yaşlı gənc Üzeyir Hacıbəylinin yaratdığı “Leyli və Məcnun” operasının bir əsr ərzində daimi, stabil uğurunun sirri, səbəbi nədədir? Qədim muğamlarımızın gözəlliyində, təkrarsızlığında, yoxsa dahi Füzulinin eyni adlı dahi poemasında, ya da gənc Üzeyirin operaya yazdığı musiqi parçalarında, bəlkə o vaxtlar Hüseyinqulu Sarabskinin yarat- dığı təkrarsız Məcnun rolunda? Daha doğrusu bunların ayrı- ayrılıqda hec birində, Üzeyir bəyin böyük istedadı bunların hamı- sının vəhdətini, sintezini böyük uğurla, novatorcasına yarada bilmişdir. “Leyli və Məcnun” operasının uğurunun sirri və səbəbi də bunda idi. “Leyli və Məcnun”un “Azərbaycan musiqi tarixində, xalqımızın qəlbində tutduğu yer xüsusidir. Operanın bir əsrdən artıq 349
Azərbaycan səhnəsində böyük müvəffəqiyyətlə getməsi buna parlaq sübutdur. Təsadüfi deyil ki, 2008-ci ildə 100 yaşlı “Leyli və Məcnun”un yubileyi YUNESKO xətti ilə bütün dünyada bayram edildi.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat Hacıbəyov Ü. Əsərləri, II c. Bakı, 1965.
Corresponding member of ANAS, head of department of “history and theory of azerbaijan music”, doctor of art, professor, honoured art worker, honoured science worker, Azerbaijan
AND INNOVATION AND RECORDING OF DASTGAHS IN THE FIRST MUGHAM OPERA OF UZEYIR HAJIBEYLI “LEYLI AND MAJNUN” Abstract
The opera “Leyli and Majnun” entered the history of musical culture as the first mugham opera not only in Azerbaijan but also in the whole East. It predetermined the stylistics of the following prerevolutionary mugham operas. The basic musical material revealing images of opera heroes are mughams. They substitute arias, ariosos, recitatives in the part of each character. Unlike the rendering of these mughams by singers – khanende in concert rendering where they express only abstract feelings – love, joy, grief etc., in the opera “Leyli and Majnun” these mughams are for the first time connected with stage acts and acting, subjected to general idea of the work, help the revealing of its content becoming musical means of passing and expressing common 350
mood. It is, no doubt, one of reasons of “Leyli and Majnun’s” success. Polyphonic elements are inherent in some orchestra extracts of the opera among which there differs the prelude of the last act based on the material of the rhythmic mugham “Arazbary”, this orchestra episode is remarkable for its independence, completeness and it can be considered to be the forerunner of symphonic mughams of Azer- baijan composers. Traditions created by the innovator U.Hajibeyli in the opera “Leyli and Majnun” were developed successfully both in the author’s creation and in compositions created by Azerbaijan compo- sers in various genres. Just in “Leyli and Majnun” U.Hajibeyli could for the first time connect organically traditions of musical culture of the East and West and solve the problem of compatibility of two musical systems.
351 Yüklə 65,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|