Far ah CƏLİL
QUŞ KULTUNUN TÜRK VƏ SKANDİNAV XALQLARININ
EPOSLARINDA TƏZAHÜRÜ
XÜLASƏ
Məqalədə türk və skandinav xalqlannm eposlarında mövcud olan quş kultunun
müqayisəli təhlilindən bəhs olunur. Göstərilir ki, hər iki xalqlann epik ən'ənəsində olan
bu kultun mövcudluğu ibtidai təsəwürhrlə bağiıdır. Təhlil müqayisəli-tipoloji metodla
aparılmışdır
Açar sözlər: epos, quş kultu, ibtidai tşsəvvürlər
THE CULT OF A BIRD IN THE EPOSES OF THE
TURKIC AND SCANDINAVIAN PEOPLE
SUMMARY
The article is dedicated comparative analysis the cult of a bird in the eposes of the
Turkic and Scandinavian people. The cult o f a bird in folklore of both people is con
nected with their primitive representations. The analysis in research is spent by rather -
typological method.
>
Key words: epos, cult of a bird, primitive representations
КУЛЬТ ПТИЦЫ В ЭПОСАХ ТЮРКСКИХ
и
СКАНДИНАВСКИХ НАРОДОВ
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена сравнительному анализу культа птицы в эпосах тюркских и
скандинавских народов. Культ птицы в фольклоре обоих народов связан с их пер
вобытными представлениями. Анализ проводится в исследовании сравнительно -
типологическим методом.
Ключевые слова: эпос, культ птицы, первобытными представления
Bir sıra xalqlarin ibtidai inanclarında, о cümlədən skandinav və türk
mifoloji düşüncəsində quş kultu önəmli mahiyyət kəsb edirdi. Belə ki,
quş kultu istər skandinav, istərsə də türk ilkin inatıclarında bir çox qutsal
funksiyalara sahib idi.
Lakin bu qutsallıq hər quşa aid edilmirdi, Belə ki, mifoloji təfəkkiirdə
hər quş totem, yaxud onqon sayıla bilməzdi. Məsələn, Murat Uraz “Türk
Mifologiyası” əsərinin “Heyvan kultu” bölümündə qanadsızlan beta sıra-
landırırdı: “Qartal, Qaraquş, Ağbaba, Qu quşu, Göyərçin, Duma, Qarğa,
Quzğun, Xoruz, Sunqur, Humay, Buudayıq, Kaan Kerede, Tuğrul, Göktu-
bulğan, Qaz” (5. 105).
Quşlar mifoloji kontekstdə bir neçə funksiyanı yerinə yetirirdilər. Kos-
mik nizamı özütıdə ehtiva edən, əsasən təqvim mifı ilə bağlı olan quş, ey-
ni zamanda totem kimi də türk mifologiyasında yer almaqdadır. Quş kultu
Türk epik yaradıcılığında, əsasən nağıllarda geniş yayılmışdır. Azərbay-
Türk epik yaradıcılığında, əsasən nağıllarda geniş yayılmışdır. Azərbay-
can nağıllarında onlar bə'zən qəhrəmamn başına qonaraq onu şahlıq tax-
tına oturdur, bə'zən qəhrəmanı onu gözləyən fəlakətbrdən xəbərdar edir,
yaxud hər hansı bir sirrın öyrənilməsində qəhrəmana yardımçı olur,
bə'zən də onu qaranlıq dünyadan işıqlı dünyaya çıxarırdı.
Məsələn, Anadolu nağıllarmdan Naki Tezelin topladığı ’T ürk masal-
ları“ndan “Kəl oğlan və qoca” nağılında su hamisinin Kəl oğlana verdiyi
toyuq hər gün bir qızıl yumurta yumuıtlayır. Yaxud Azərbaycan nağılla-
rından “Tutu qtışu” nağılında biz quşun ilkin inanclardakı bir neçə funk-
siyasmın şahidi olumq. Belə ki, Tutu quşunun sahibinə sədaqəti, Dövlət
quşu adlandırılan qıışun qəhrəmanm çiyninə qonaraq onu padşah etməsi,
quşların söhbəti zamanı qəhromanın çətinlikbrdən xilas olması üçün əldə
etdiyi sirli mə'lumatlar və nəhayət kimyagər quşunun başmı уеуэп şəxsin
padşah olması və ürəyini уеуэп şəxsin hər gün pul tapması inamı quşun
Шгк mifoloji təfəkkiiründə qutsal variıq sayıldığına dəlalət edər. “Kəl
Həsən”in nağılında isə deyilir ki, Nisə ərinin əvəzinə meşəyə odun topla-
mağa gedir. Arvad bir şələ odun yığdıqdan sonra acır və xeyli armud ye-
yir. Susuzlaşdığı üçiin bulağa enərək burada doyunca su içir. Şələsini gö-
türmək üçün geri dönəndə görür ki, şəiəsinin üstündə gözəl bir quş otu-
rub. Nisə quşu öldürmək və onu yemək üçün quşa daş atır. Quş şələnin üs-
tündən uçanda Nisə orada bir yumurta görür. O, yumurtanı içdikdən sonra
yumurtanm şirinliyindən susuzlaşır. Yenidən bulağa enərək bulaqdan do-
yunca su içir. О gündən Nisə bam ib qalır ( 7, 221). Bu hal mifoloji tə-
fəkkürdə quşdan ham ib qalma inancı ib bağlıdır. Bu isə quşun totem
funksiyalarındarı xəbər verir. Türk mifoloji inanclarında qadmları qoru-
yan Ayzıt və ya Humay ana da quş şəklində düşünülürdü. Çox güman ki,
slavyan folklorunda Ayest quşu kimi tanınan aibyə səbətdə övlad bəxş
edən bu quşun genezisi məhz qadm hamisi Ayzıt obrazı ilə bağlıdır.
Mifoloji inanclarda insanın quşa çevrilməsi, cilddəyişmə hadisəsi geniş
yayılmışdır. Bir çox xalqların folklorunda olduğu kimi, türk və skandinav
epik yaradıcılığmda da bu hala tez-tez rast gəlmək mümkündür. Bu hal
əsasən qadmlara bağlıdır. Pəri qızlarm qıış cildindən insan cildinə girməsi
arxaik m if motivbrindəndir. Bu da daha sox quşun qadın totem funksiya-
larmdan xəbər verir. Əsasən bu qızlar, Qu quşu, yaxud qaz şəklində gölə
çimməyə gəlirbr. Qəhrəman bu pəri qızlardaıı birinin quş paltarmı gizlə-
dir, Uça bilməyən qız qəhrəmarıla evbmnəyə məcbur olur.
M əsəbn “Böyük Edda” əsəriııin “Vyelund haqqında mahnı” bölümün-
də deyilir: “Fin konunqunun oğlanları olan üç qardaş birlikdə yaşayırdı-
lar. Onlardan birinin adı Slaqfıd, ikincisinin adı Eqil, üçüncüsünün adı
Vyelund idi. Onlar kirşə sürərək ov edirdilər. Onlar Ulvdalir adlı yerə gə-
lib orada ev tikdibr. Burada Ulvsyar adlı bir göl var. Sübh tezdən onlar
burada üç qadın gördülər. Onlai' burada kətan toxuyurdular. Yanlarmda isə
qu quşundan paltarları var idi. Bu qadınlar valkiriya (döyüşçü qadın)
idilər. Onlardan ikisi, Ağqu Hladquq və E'cazkar Herver konunq Heldve-
rin qızları idilər. Üçüncü qız Elrun isə valandlı Kyaranın qızı idi. Qardaş-
lar onları özləri ilə apardılar. Eqil Elrunla, Slyaqfıd Ağqu ilə, Velund isə
E'cazkar ilə evbndi” (8, 242).
“Dədə Qorqud” dastanının “Basat Dəpəgözi öldürdigi boy”da buna
bənzər motivlə qarşılaşmaq mümkündiir. Boyda deyilir: “Oğuz bir gün
yaylaya köçdi. Aruzun bir çobanı vardı. Qonur qoca Sarı çoban deyortər-
di. Oğuzun ögincə bundan əvvəl kimsə köçməzdi. Uzun binar diməklə
məşhur bir binar
Vcirdı.
01 binara pərilər qonmışdı. Nagahandan qoyun
ürkdi. Çoban эгкэсэ qaqdı, ilərii vardı. Gördi kim, pəri qızları qanat qana-
da bağlamışlar, uçarlar. Çoban kəpənəgini üzərlərinə atdı./Pəri qızının bi-
rini tutdı. Təmə edüb, dərhal cima eybdi” (2, 98).
Quşlar mifoloji təfəkkürdə eyni zamanda bir dünyadan başqa dünyaya
keçid üçün nəzərdə tutulan vasitə idi.
V.Y.Propp ''Rus nağılı” əsərində ibtidai düşüncədə quşların və atlarm
sür'ətli varlıq o'lduğu üçün о biri dünyaya keçid funksiyasmı yerinə yetir-
diyini qeyd edərək yazırdı: “Bu təsəvvür totemistik baxışla bağlıdır. Bu
təsəvvürbrə görə, insan öldükdən sonra heyvana çevrilir, ilk dövrlərdə
müxtəlif heyvaıılara, zamanla isə əsasəıı quşa. Çünki quş dənizin üzərin-
dən uçmaq qabiliyyətinə malikdir. Daha sonralar ruh haqqında təsəwür-
b r inkişaf etdikcə quş obrazmda ruh düşünülür. İnsan bütünlükdə о biri
dünyaya uçmur. Onun ruhu quş şəklində о diri dünyaya yollanır. Buradan
da ruhları göylərə aparan qanadlı m əb k b r haqqında təsəvvürlər yaramr-
dı” ( 10, 243).
Türk şamançı düşüncəsinə görə, müqəddəs quşlar arasmda şamam tan-
rıya ulaşdırma vasitəsi qaz hesab olunurdu. Əsasən qurbanvermə məra-
simbrində şam;m bir neçə ruha xitab edərək dualar etdikdən sonra təqlid
edilmiş qaza minərək göyə doğru uçmağı təqlid edər və qaza müraciət
edərək deyordi:
“Ağ ayazın önürdən. ağ buludun üstündən,
Göy ayazın önündən, göy buludun üstündən
Göy tanrıya doğru get!”
Qaz da guya ona cavab verərdi (3, 105).
Qartal obrazı da bir çox mifologiyalarda qutsal quşlardan sayılır. Skan-
dinav və tiirk mifologiyasında qartal obrazma tez-tez rast gəlinir. Türk
mifoloji təfəkküründə Qartal da bir çox funksiyaları yerinə yetirir. Kosmik
nizamın göstəricisi olan qartalla bağlı belə bir inam mövcuddur ki, qartalm
qanadlarını çırpması ilə mövsüm dəyişir. Qartalın qanadlarını bir dəfə çırp-
ması buzların əriməsinə, iki dəfə çırpması isə yazın gəlişinə işarədir.
Murad Uraz qartalla bağlı topladığı xalq inanclarına əsasən yazırdı:
“Qədim türklərdə totem olan qartal quşlann da xaqanı idi. Atillanın soyu-
nun ulaşdığı Qartalın başında tac var idi.
Etanayı göylərə Şmaşm qartalı çıxarmışdı. Amma yüksəklərdə Etanan
başı hərlənmiş, уегз düşərək ölmüşdü. Çünki şumerbrə görə, ölümlülər
göyə çıxa bilməzdibr.
Nin-girsu da şir başlı, qartal qanadlı idi. Telepun da qeyb olarkən onu
axtarmaq üçün günəş tanrısı qartal göndərmişdi. İki-üç başlı qartallar Hi-
hit heykəllərində də simvol xüsusiyyətini yerinə yetirir. Lağaş şəhərinin
totemi aslan başlı bir qartal idi” (6, 114).
Yakut türklərində qartal günəşin simvoludur. Yakutların bir çoxu ana-
larının qartal olduğuna inanırlar. Buna hörmət olaraq onlar qartala and
içirbr. İnanclara görə, əgər kimsə yalan and içsə başma böyük fəlakətlər
gələr. Qadınlar ıışaqiarı olsun deyə qartala yalvarırdılar.
Yakut Altay, Kazağ, Qırğız və Başqırd folklorundan mə'lum olur ki,
şaman ayinbrində qartal Hotoy, Bürküt Qaraquş adları i b adlandırılır.
A.İnanm “Tarixdə və bu gün şamanizm. Materiallar və araşdırmalar” adlı
əsərində də şamanlann qartala etdikbri dualara rast gəlmək olar. Bunlar-
dan biri bebdir: “At sürübrinin tanrısı qartal və Cesegey iyehsit hatun!
Gözəl yallı atlar və uzun buynuzlu heyvanlar göndərin!” (3, 118) Daha
sonra müəllif yazır: ‘;Hər hansı bir yakut evinin yanında bir qartal görərsə
ona ət ziyafəti verməyi özünə borc bilir” (3, 118).
Burdan da b e b nəticəyə gəlmək olar ki, Börküt adı ib tanınan qartal
şamançı türkbrin obasmı qoruyan hami mh olmaqla yanaşı, eyni zaman-
da ev heyvanlarımn
radıcılığma da transformasiya olunmuşdur. Belə ki, “Dədə Qorqud” das-
tanmda öz əksini tapmış Bəkil obrazınm genezisi məhz Börküt quşu ib
bağlıdır. Məsələ aydınlıq gətirmək üçün “Dədə Qorqud” dastanmın “Вэ-
kil oğlu İmran boyu”nda Bəkilin yerinə yetirdiyi funksiyalara nəzər sa-
laq. Boyun əvvəlindo İç oğuz və Daş oğuz bəybrinə Gürcüstandan xərac
gəlməsindən bəhs olunur. Хэгас olaraq bir at, bir qılınc və bir at gətirirlər.
Bayandır xan bunları kimə verəcəyini dfişünərək bərk dilxor olur. Dədə
Qorqud bu xəracın üçünü də bir igidə verməyi məsləhət görür. Bu xəracı
qəbul etməyə Bəkil razı olur. Bundan sonra Bəkil Görcüstan sərhəddinə
keşikçi tə'yin olunıır. Bu isə Bəkilin el qoruyucusu, mifoloji konteksdə
elin hamisi olmasmdan xəbər verir. Daiıa sonra Bəkillə bağlı əsərdə deyi-
lir: “Üç yüz altmış altı alp ava binsə, qanlu keyik üzərinə yüriş olsa, Bəkil
nə yay qurardı, пэ ox atardı. Həman yayı biləgindən çıqarardı, bu-ğanın -
sığırın boynma atardı, çəküb turğızardı. Arıq olsa, qulağm dələrdi, avda
bəlli olsun deyii. Əınma semüz olsa, boğazlardı. Əgər bəglər keyik alsa,
qulağı dəlük olsa “Bəkil sünicidir” deyü Bəkilə göndərərlərdi (2, 104).
Göründüyü kimi, dastanda Qəkil el qoruyucusu olrnaqla yanaşı, həm də
heyvanların hamisidir. İstər adınm etimologiyası, istərsə də yerinə yetir-
diyi funksiyalara nəzər saldıgımızda aydın olur ki, Bəkil obrazmm gene-
zisi məhz Börkiit quşu kultu ilə bağlıdır. Skandinav folklorunda da qartal
bir çox funksiyaları yerinə yetirməkta yanaşı, həm də təqvim mifl ilə bağlı
idi. Belə ki, “Kiçik Edda” əsərinin “Poeziya dili” bölümündə qartal cildi-
пэ girmiş nəhəngin tanrılardan əbədiyyət almalarını qoruyan İdunu tələb
etməsindən söhbət açılır.
;
Skandinav folklorunda da qartal bir çox funksiyaları yerinə yetirir.
Məsəbn, “Kiçik Edda”da bə'zən baş taıırı Odin, bə'zən do əbədiyyət al-
malarmı oğurlanıağa çalışan nəhəng qartal cildinə girir. Öncə “Kiçik Edda”
əsərinin “Poeziya dili” bölümündə qartal cildinə girmiş nəhənglə bağlı
motivə nəzər yetirək. Əsərdə deyilir ki, bir gün üç as, Odin, Loki və Hye-
nir yola çıxırlar. Bir müddət sonra onlar möhkəm acırlar. Yaxınlıqdakı ökü-
zbrdən birini kəsərək közərən daşlann üzərində bişirməyə başlayırlar.
Onlai' bir qədər sonra yeməyin bişdiyini zənn edərək ocağa yaxmlaşırlar.
Lakin hələ də ətin bişmədiyini görürlər. Bu zaman başlarınm üzərində bir
səs eşidirlər. Yuxarı baxanda görürbr ki. yuxarıda böyük bir qartal oturub.
Qartal onlara deyir: “Əgər siz mənə doyunca öküz əti verməsəniz, ət qı-zar-
mayacaq” (9, 56). Tanrılar razılaşırlar. Qartal öküzün bel ətini yeməyə
başlayır. Bundan qəzəblənən L,oki onu çubuqla vurur. Çubuq Qartalın
belinə, Lokinin isə əlinə yapışdığı üçün qartal onu göylərə qaldırır. Loki
onu azad etməsini xahiş edir. Qartal isə yalmz bir şərtlə buna razılıq verir.
Belə ki, Loki İdunu əbədiyyət almaları ilə birlikdə nəhəng qartala təslim
etməlidir (9, 56). Bu motivdə qtırtalın bir neçə funksiyası ortaya çıxır. Bir
tərəfdən o, odun və heyvanların hamisidir. Şamançı düşüncədə isə ova get-
mədən öncə, yaxud ov ovlandıqdan sonra, heyvanları qoruyan ruha mütləq
qurban verilməli idi. Burada qartala verilən ət də bunun göstəricisidir. Buna
əməl olunmadığı üçün isə Kosmik nizam təhlükəyə mə'ruz qalmışdır.
Yuxanda qeyd etdiyimiz kimi, “Kiçik Edda”da tanrı Odinin də о biri
dünyadan geri dönməsi üçün qartal cildinə girməsindən bəhs olunur.
Əsərin “Poeziya dili” bölünıündə Odirıin poeziya dilini əldə etməsindən
bəhs olunur. Əsərdə deyilir ki, ilan cildinə girərək yer altına girən Odin
balın sahibi Suttunqun qızı ilə üç gecə keçirir. Bunun əvəzində Suttunqun
qızı ona üç qurtum bal içməyə icazə verir. Brinci qurtumda Odin Odryerir,
ikinci qurtumda Bodn, üçüncü qurtumda Son adlı bal kuzələrini boşaldan
Odin yeraltı dünyadan qaçmaq üçün qartala çevrilir. Suttunq Odini qartal
cildində görərkən о da, qartala dönərək Odini tə'qib etməyə başlayır.
Hər iki motİvdən göründüyü kimi, skandinav mifoloji təfəkküründə
qartal qəhrəmanı о biri dünyaya aparan vasitə kimi düşünülürdü. Daha
dəqiq dəsək qartal qartal mifoloji düşüncədə sosiumdan kənarda mövcud
olan dünyalara keçid funksiyasını yerinə yetirirdi.
Öncədə qeyd etdiyimiz kimi, folklor yaradıcılığında geniş yer alan
quşlar həm də qəhrəmanı bə'zi sirlərdən xəbərdar edən varlıqlar hesab
olunurdu.
Məsələn, “Kiçik Edda” əsərində Siqurdun Fafnir adlı əjdaham öldür-
məsindən bəhs olunur. Əsərdə deyilir ki, Fafnirin ürəyini уеуэп hər bir
kəs canlılarm dilini bilmək qüdrətinə sahib olur. Bunun üçün də Fafnirin
qardaşı Reqin Fafniri Siqurdun əli ilə öldürməyə qərar verir. Bütün bun-
lardan xəbərsiz olan Siqurd Fafniri öldürdükdən sonra onun ürəyini Reqin
üçün bişirməyə başlayır. Ətin bişib-bişmədiyini öyrənmək üçün əlini ətə
toxundurur, Barmağı yanan Siqurd əlirıi ağzına aparır. Bu zaman ürəyin
üstündəki qan onun dilinə toxunur. Elə bu andan o, quşların dilini bilir. Bu
zaman ağacda iki quş oturaraq söhbət edırmiş. Quşlardan biri deyir ki,
Reqin Fafnirin qisasını almaq 'üçün Siqurdu öldürəcək. Digər quş isə Qəh-
rəmana bişirdiyi ürəyi özünün yeməsini məsləhət görür. Quşlarm хэЬэг-
darlığmdan sonra Siqurd Reqini öldürür və Qrani adlı atına minərək ora-
dan uzaqlaşır.
Azərbaycan nağülarında da belə motivlərə tez-tez rast gəlmək müm-
kündür. Məsələn, АгэгЬаусап nağıllarından “Tutu quşu” nağılında deyilir
ki, qəhrəman aşiq olduğu qadının fe'li ilə dara düşür. Qadın onu aldadaraq
əlindən sehrli xalçasmı, süfrəsini və tacmı alaraq qaçır. Burada qalıb ağla-
maqdan kor olan qəhrəmana iki quş yardım edir. Belə ki, bacılardan birinin
təkidi ilə digər bacı qəhrəmana buradan necə xilas olmağm sirlərini açır.
Göründüyü kimi, bu motivdə də məhz quşların sırr açması nəticəsində
qəhrəman dardan xilas olur.
Buradan da b e b nəticəyə gəlmək olar ki, quşların istər skandinav,
istərsə də türk mifoloji təfəkküründə bir neçə funksiyaları mövcud idi.
Yə'ni quşlar totem funksiyasını yerinə yetirməklə yanaşı, dünyalar ara-
smda keçid funksiyasmı da yerinə yetirirdilər. Hər iki xalqm epik yaradı-
cılığında öz əksini tapmış bu tipoloji uyğunluq ibtidai inanc sistemi ilə
bağlıdır.
ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan folkloru külliyatt. Tərtib edənlər: İsmayılov H., Əliyev O. Beş
cilddə, Nağıllar, 5-ci cild, Bakı, Nurlan, 2007, 400 s.
2. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, Yazıçı, 1988, 266 s.
3. İnan A. Tarihte ve Bu Gün Şamaniznı. Materialler ve araştırmalar. Ankara,
Türk Tarih Kururnu, 1954, 227 s.
^
4. Seyidov M. Azərbaycan xalqmm soykökünii düşünərkən. Bakı, Yazıçı,
1989,496 s.
5. Naki Tezel. Türk masalları. Basım, Bilge Kültür Sanat, Ağustos, 2008
6. Uraz M. Türk Mitolojisi. Ankara, 1967, 244 s.
7. Seyidov M. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı, Yazıçı,
1989, 496 s.
8. Беовульф. Старшая Эдца. Песнь о Нибелунгах. Москва, Художествен
ная Литература, 1975,750 с.
/
9. Младшая Эдца. Ленинград, Наука, 1970, 139 с.
10. Пропп В.Я. Русский героический эпос. Ленинградского университе
та, 1955, 552 с.
Dostları ilə paylaş: |