Xix əsr azərbaycan şERİ antologiyasi
Yüklə 3,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
____________________Milli Kitabxana______________________
Maarifpərvər Ģair baĢqa bir Ģerində birlik, ittifaq ideyasını irəli sürərək, fərdiyyətçiliyin əleyhinə çıxır, gəncləri birliyə, ittifaqa çağırırdı:
Xeyli asand ı bir iĢi tutmaq. Yoxdur, ey sərvarim, tək əldə səda, Ġttifaq ilədir sünırü səfa.
Epik Ģerin baĢqa mövzuları kimi əxlaqi-didaktik əsərlər də dərin humanizm problemləri qaldırır, cəmiyyət üzvlərinin, bütövlükd ə xalqın mənəvi azadlığı, əxlaqi saflığı və təmizliyi prinsiplərini müdafiə edirdi.
XIX əsr ədəbiyyatında epik Ģerin ən gözəl nümunələri Q.Zakir və Seyid Əzimin, M.ġ.Vazeh və A.Bakıxanovun, M.T.Sidqi və Xan Qaradağının mənzum hekayələri, öyüd və təmsilləri, M.M.ġükuhinin "Münazireyi-Əqlü EĢq", "Bəzzazların öyünməsi", M.B.Xakalinin "Sələbiyyə", məsnəviləri, M.T.Qumrinin "Kənzül məsaib" kitabıdır. Həcmindən asılı olmayaraq, bu əsərlərin hər birind ə canlı bədii surətlər, yaddaqalan əhvalatlar görmək mümkündür. Hadisə zənginliyi, fəaliyyətin geniĢ planda verilməsi də adları çəkilən əsərlərin epik səciyyəsini qüvvətləndirən məziyyətlərdir.
XIX əsr Azərbaycan poeziyasının əsas qol larından biri də realist satiradır. Ölkənin sosial-iqtisadi həyatında ictimai və milli zülmə, müstəmləkəçilik siyasətinə qarĢı etiraz, mövcud vəziyyətdən narazılıq əhvali-ruhiyy əsinin qüvvə tlənməsi və xalq azadlıq hərəkatı nın geniĢlənməsi - bədii ədəbiyyatda kəskin, açıq tənqidi pafosun meydana gəlməsi ilə nəticələnir; əsrlər boyu gah dəhĢətli faciələrlə ağlayan, gah da azadlıq həsrəti ilə alıĢıb yanan, gözəllik və məhəbbəti tərənnum edən, qəhrəmanlara və hökmdarlara mədhiyyə oxuyan, təbiətə, bahara, gülə və bülbülə nəğmələr qoĢan bəĢəriyyət indi bədii təffəkküründə tənqidə geniĢ yer verir, "həyat haqqında amansızcası na açıq danıĢan əsərlər yazırdılar 1 . ġeirdə demokratizmin həyatiliyin, sosial məzmunun güclənməsi, obrazlar sistemində təbiillyin artması, mövcud cəmiyyətə, ictimai quruluĢa maarifçi baxıĢın dərinləĢməsi, ən baĢlıcası isə əsrin ortalarında dünya tarixinin "tam mənada komizm mərhələsinə qədəm qoyması" və "getdikcə daha art ıq istehza doğurması" poeziyada satira va realizmin yaranması üçün obyektiv Ģərait, zəmin idi.
haqqında nəğmələr qoĢun Azərbaycan Ģairlərini məhəbbət və
1 Əziz Mirəhmədov. Yazıçılar, talelər, əsərlər. Bakı, 1978, s.99.
____________________Milli Kitabxana______________________
gözəlliyin tərənnümün ə dair odlu lirika ilə kifayətlənməyə qoymur, onları kəskin tənqidi-satirik əsərlər yazmağa təhrik edirdi, B.ġ akir, Q.Zakir, A.Canı oğlu, M.Miskin, M.Nadim kimi sənətkarlar ın yaradıcılığı Azərbaycan Ģerində yeni bir ədəbi cərəyan ın meydana gəlməsini göstərirdi. Bu cərayanın tənqid obyekti, Ģairləri narazı salan məsələlə r çox idi. Lakin onlar əməkçi xalqın həyatı, ağır güzəranı ilə hər Ģeydən artıq maraqlanırdılar. Yoxsul kəndlinin, rəiyyətin çətin dolan ıĢığı, rəncbərin insan yerin ə qoyulmaması, bir tikə çörəkdən ötrü bütün günü bəylərin qapısında xidmət edəıı kəndlinin dözülməz vəziyyəti Nadimin Ģeirlərində dərin hüznlə, kədər hissi ilə, onları incid ən bəylər və ağalar isə hədsiz qəzəblə təsvir olunurdu ("Misir nəvəsi imamverdi", "Murad xan", "Kərbəlayı" və s. Ģeirlər).
Kəndlilərin vəhĢicəsinə istismar olunduqlarını biçinçilərin haqqını k əsən, camaatı susuz qoyan mülkədarların yırtıcı təbiətini realist boyalarla təsvir edən Nadim "Mahmud" satirasında təhkimçi-feodal quruluĢunun zulm və zorakılığını, rəncbərlərin kotana qoĢulduqlarını ürək ağrısı ilə, kəskin daxili etiraz ruhunda gostərirdi:
Mahmud! Əya rəncbərara mərdi-yeganə,
Nahaq yerə rəncidə olub gəlmə fəğanə,
Xaliq sizi rəncbər yaradıbdır bəyə, xanə.
Hərçənd gərəkdir qoĢalar at bu kotanə, At olmasa, heç incimə, insan da qoĢarlar.
özbaĢınalığına etiraz, habelə ayrı-ayrı yaramaz sosial tipləri ifĢa satirik Ģerin baĢlıca motivləri idi.
toxunulmur, eybəcərliklərin əsas kökləri göstərilmirdi; bununla belə onlar mənfiliklərin bilavasitə "sahibi-ixtiyarla" əlaqədar oldu ğunu, cəmiyyətin xəstə hal aldığını bildirirdilər. Məsələn, Baba boy ġakir murovların oğrularla, yolkəsənlərlə dilbir olub, onlardan rüĢvət almalarını, qubernator və sərdarın isə bu iĢə göz yummalarını çəkinmədən, cəsarətlə deyirdi:
Bu nə qubernator, bu necə sərdar?!
Dağılıb vilayət, oldu tarımar;
Cəldlanibdi rüĢvəto murovlar,
Xəlqin iĢi ahü əfğanə dönüb.
BaĢqa bir Ģerində ġakir fitnəkar, "bodzat" bəylərin komendant və caniĢinə rüĢvət verməklə vəzifəyə keçib, əhaliya divan tutduqlarını təsvir etmiĢdi.
Realist satiranın inkiĢafında Zakirin rolu və movqeyi xüsusi diqqətə layiqdir. Bəy zümrəsindən olmasına baxmayaraq, yerli hakimlərin fitnə-fəsadı və
Yüklə 3,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|