EUL Journal of Social Sciences 2016; VII(I):67-89
EUL Journal of Social Sciences (VII-I) LAÜ Sosyal Bilimler Dergisi
June 2016 Haziran
NĐYAZĐ BERKES DÜŞÜNÜNDE “LAĐKLĐK” VE
“ÇAĞDAŞLAŞMA” KAVRAMLARININ KARŞILAŞTIRMALI BĐR
ANALĐZĐ
••••
A COMPERATIVE ANALYSIS OF “LAICISM” AND “CONTEMPORISATION”
NOTIONS IN NĐYAZĐ BERKES’ THOUGHT
Yrd. Doç. Dr. Gökhan AK
Nişantaşı Üniversitesi
ĐĐ
SBF- Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi
gak2081@yahoo.co.uk
Received 29 December 2015 - Accepted 27 January 2016
Gönderim 29 Aralık 2015 – Kabul 27 Ocak 2016
Öz: Niyazi Berkes’in toplumsal görüşlerinin evrimi ile bunu belirleyen etkenleri irdeleyip çözümlemek,
Türk düşünce ve siyasî hayatı bakımından önemli olduğu kadar, gerçekleştirilmesi gereken de bir
amaçtır. Bir toplumbilimci olarak Niyazi Berkes’in esas ilgi alanı Osmanlı-Türk toplumsal gelişimidir.
Bu anlamda Niyazi Berkes, bilimsel çalışmalarını ana eksende Osmanlı-Türk toplumunun özgün yapısı
ile bu toplumun sosyal gelişim tarihinin kendine has yapısal değişim ve dönüşümünün sosyolojik
analizleri üzerine oturtmuştur. Niyazi Berkes, bu yönde geliştirdiği çalışmaları, analizleri ve tespitleri
sayesinde Türk düşünce hayatında önemli ve yetkin yerini almış bir düşünürdür. Günümüz Türk
toplumunda yaşanan türlü sorunlara dikkat edildiğinde, Niyazi Berkes’in düşününde bunların
kökenlerinin çoğunun ortaya konulduğu görülmektedir. Niyazi Berkes, günümüz sosyo-politik
yaşamında gözlemlenen, dinselleşmeden laikleşmeye, otoriterleşmeden demokratikleşmeye, hukuktan
eğitime birçok farklı olgudan kaynaklanan sorunların benzerlerini birebir yaşamış bir bilim insanıdır.
Bu çerçevede gelişip şekillenen Niyazi Berkes’in düşünü de, günümüzdeki birçok sosyo-politik soruna
geçmişten düşünsel bir projektör tutar niteliktedir. Bu çalışmanın amacı, 1948’de Dil ve Tarih-
Coğrafya Fakültesi’nde (DTCF) akademik tasfiyeye uğrayarak 1952’de yurtdışına gitmek zorunda
kalan Niyazi Berkes’in düşününde laiklik ve çağdaşlaşma olgularının ne şekilde ve neden temel birer
kavram olarak yer aldıklarını, bu iki temel olgu arasında ne türlü bir ilişki ve etkileşim yumağı
olduğunu Niyazi Berkes’in bu yönde yazdıklarından hareketle analiz etmek ve ortaya koymaya
çalışmaktır.
Anahtar Kelimeler: Niyazi Berkes, toplumsal gelişme, laiklik, sekülerleşme, çağdaşlaşma
Abstract: Analyzing, discussing and solving the evolution of Niyazi Berkes’ social thoughts and their
determining factors is as important of a goal as it needs to be realized from the perspective of Turkish
thought and political life. As a social scientist, Niyazi Berkes’ main area of interest is the evolution of
the Ottoman-Turkish society. In this sense, Niyazi Berkes founded his scientific studies on the main
axis of the unique structure of Ottoman-Turkish society and structural changes and transformations
specifically pertinent to the society’s history of social evolution. Niyazi Berkes has an important and
authoritative place in the Turkish intellectual life emanating from the studies, analyses and findings he
developed in this respect. In considering the various problems experienced in the current Turkish
•
Bu çalışma, yazar tarafından, Doç. Dr. Mete Kaan KAYNAR danışmanlığında hazırlanan “Türk
Düşünce Hayatında Niyazi Berkes” başlıklı Doktora tez çalışmasının bir bölümünün yeniden gözden
geçirilmesi ve geliştirilmesi ile üretilmiştir.
68 | Niyazi Berkes Düşününde “Laiklik” Ve “Çağdaşlaşma” Kavramlarının Karşılaştırmalı Bir Analizi
EUL Journal of Social Sciences (VII-I) LAÜ Sosyal Bilimler Dergisi
June 2016 Haziran
society, Niyazi Berkes’ intellectual thinking is observed to have shed light on most of the roots of these
problems. Niyazi Berkes was a sociologist who personally experienced similar problems observed in our
socio-political life resulting from religious fundamentalism to laicism, from authoritarianism to
democratization, from law to education and due to several other reasons. Niyazi Berkes’ thoughts,
which had been developed and shaped in this framework, illuminate many current socio-political
problems as a kind of intellectual projector from the past. The aim of this study is to analyze along the
intellectual thinking of Niyazi Berkes, who was academically terminated from the Faculty of Language,
History and Geography in 1948 and was later obliged to go abroad in 1952, how and why the notions of
laicism and contemporisation occur as fundamental concepts and to bring out the kind of
interrelationships and mutual effects between these two fundamental notions based on Niyazi Berkes’
writings on these issues.
Keywords: Niyazi Berkes, social progress, laicism, secularism, contemporisation
1. GĐRĐŞ
Tüm çalışmalarını Cumhuriyet devrimlerini koruma davası uğruna verilen bir
savaşım olarak görmüş olan Niyazi Berkes, çeşitli engelleme, baskı ve iftiralara maruz
kalınca, uzun yıllar yurdundan uzak yaşamayı göze almış bir Türk bilim insanıdır.
Ancak Niyazi Berkes, yaşamının yarısına damgasını vurmuş politik bir sürgünlüğü
benimsemeyerek, yurt sorunlarından olabildiğince uzak kalmamaya çalışmıştır. Bu
bağlamda, Cumhuriyet Türkiye’sinin geçirdiği değişim/dönüşüm ile çağdaşlaşma
çabalarını Osmanlı’nın son üç yüzyıllık toplumsal tarihinden başlayarak toplumbilimsel
olarak irdelemiştir. Bu anlamda, Özer’in (1993: 239) de vurguladığı şekilde, Niyazi
Berkes, modern Türkiye’nin Đslam-Osmanlı sosyo-politik gelenekleri ışığında
incelenmesinde büyük katkıları olmuş, Cumhuriyet devrimlerini kavramada tarihle
bilinçli ve tarafsız bir bağ kurulması gerektiğini savunmuş bir toplumbilimcidir.
1908’de Kıbrıs’ın Lefkoşe kentinde doğan Niyazi Berkes, ilk ve orta öğrenimini
burada tamamlamayı müteakip, ailesiyle göçtüğü Türkiye’de sırasıyla, 1928’de Đstanbul
Sultanisi’ni,
1
1932’de Đstanbul Darülfünunu (Üniversitesi) Edebiyat Fakültesi Felsefe
Bölümünü bitirmiştir. Akademik çalışmalarına 1935’de Đstanbul Üniversitesi’nde
sosyoloji asistanı olarak başlayan Berkes, aynı yıl burslu olarak gönderildiği
ABD/Chicago Üniversitesi’nde 1939’a dek sosyoloji doktora eğitimini sürdürmüştür.
Yaklaşmakta olan II. Dünya Savaşı bahanesiyle doktorası yarıda kesilerek Türkiye’ye
döndürülen Berkes, 1939 Eylül’ünde DTCF’de sosyoloji asistanı olarak göreve
başlamıştır. Doçentliğe kadar yükseleceği bu fakültedeki çalışmalarını 1948’e değin
sürdürmüştür.
Đlk basılı yayınını 1929’da gerçekleştiren Niyazi Berkes,
2
1930’lardan itibaren
çalışkan, duyarlı ve üretken bir genç bilim insanı sorumluluğuyla, toplumbilim, köy
1
Günümüzdeki Đstanbul Erkek Lisesi’dir.
2
Konuyla ilgili ayrıntı için bkz. A.N. [Ahmet Niyazi]. (Temmuz-Eylül 1929). Hulâsalar ve Tahliller:
Mevkuteler: Publications of the American Sociological Society (Amerikan Đçtimaiyat Cemiyeti Neşriyatı)
vol. xxıı, 1928. (The University of Chicago Press yayını). Felsefe ve Đçtimaiyat Mecmuası, 1, 54-60.
Ahmet Niyazi, Niyazi Berkes’in 1934 Soyadı Kanunu’ndan önce kullandığı isimdir.