bilər. Siyasi m odernləşm ə h ər hansı m ütləq obraza doğru hərəkət olm ayıb, çoxçalarlı, çoxşaxəli və alternativ
xarakterli prosesdir.
Siyasi m odernləşm ə nəzəriyyələrinin çərçivəsində "m üasirlik", "m üasir cəm iyyət" anlayışları xronopolitoloji
başa düşülən m üasirliklə həm ahənglik təşkil etm ir, yaxud etm əyə bilər. Y əni, bir tərəfdən hazırkı dövrdə m övcud
olan bütün ölkələr m üasir cəm iyyətlərə aid edilə bilər. Lakin, onların b ir qism ində ənənəvi cəm iyyət əlam ətləri
üstünük təşkil edir, digərlərində isə, postm odern m ərhələyə keçid baş verm işdir. M odernləşm ə Q ərbdə təkam ül yolu
ilə, ictim ai siyasət institutlarının paralel inkişafı şəklində getm işdir. D ilem m a bundan ibarətdir ki, tarixdə
m odernləşm əyə hərbi diktatura şəraitində başlayan dövlətlər də olub. Y axud, sovet dövrünün siyasi rejim i
şəraitində də A zərbaycan da daxil olm aqla m odernləşm ənin m odelləri m övcud olub. M əhz bu və başqa m isallar
nəzəri səviyyədə m übahisəli m əsələlərin çox olduğuna dəlalət edir. B u gün üçün siyasi m odernləşm ənin üm um i və
m ütləq, yeganə hesab edilən b ir m odeli m övcud olm asa da, bəzi ortaq hesab ediləcək m üddəalar təsdiq edilm işdir.
M əsələn, siyasi m odernləşm ə m ərhələsini yaşayan bütün cəm iyyətlərdə (siyasi, iqtisadi, intellektual) elitanın və
siyasi liderin rolunun həlledici olduğu sınaqdan çıxm ışdır. X alqın özünəm əxsus in k işaf yolu m əhz m odernləşm ənin
lider subyektlərindən xeyli dərəcədə asılıdır. (7, p.45)
Siyasi m odernləşm ənin m əzm unu onun tərkib hissəsi olan siyasi sistem in dəyişm əsi ilə bağlı prosesdir və
onun gedişində m ürəkkəb dinam ik qarşılıqlı təsirdə olan yeni siyasi institutlar yaranır və təkm illəşir. B u zaman
ictim ai inkişafın əsas şərti
kim i b ir
tərəfdən
siyasi sabitliyi qoruyub saxlam aq, digər
tərəfdən
isə
baş
verən
dəyişikliklərdə ayrı-ayrı təbəqələrin siyasi iştirak form alarını və im kanlarını genişləndirm ək obyektiv zərurətə
çevrilir.
Siyasi m odernləşm ə nəzəriyyəsi Q ərbin in k işaf etm əkdə olan ölkələrlə m ünasibətdə siyasətinin nəzəri
əsaslarını m üəyyənləşdirm ək m əqsədi ilə form alaşm ışdır. Siyasi m odernləşm ə prosesində həm yeni siyasi institutlar
yaranır, həm də artıq m övcud olan təsisatlar təkam ül nəticəsində dəyişən şəraitə uyğunlaşırlar. B u zam an obyektiv
olaraq b ir tərəfdən ictim ai inkişafın əsas şərti olan siyasi sabitliyi qoruyub saxlam aq, digər tərəfdən isə siyasi iştirak
im kanlarını və form alarını genişləndirm ək lazımdır. Belə b ir şəraitin olm am ası böhranla nəticələnə bilər.
Siyasi m odernləşm ə prosesində iki əsas m əsələnin diqqət m ərkəzində saxlanm ası zəruridir. B ir tərəfdən,
cəm iyyətin digər sahələrinin dəyişikliklərdən geri qalm ası parçalanm aya, böhranın yaranm asına səbəb ola bilər.
B aşqa b ir
təhlükə, onunla bağlıdır ki, sürətlə
davam edən
dem okratikləşm ə,
vətəndaş
cəm iyyətinin
və
siyasi
m ədəniyyətin m övcud səviyyəsinə uyğun gəlm ədiyi üçün böhran vəziyyəti yarana və xaosla nəticələnə bilər.
M ü x təlif ölkələrdə siyasi m odernləşm ənin ilk m ərhələlərində vəziyyət fərqli olur. Q ərb ölkələrindəki
m ahiyyətcə təkam ülə əsaslanan m odernləşm ə zam anı parlam ent təsisatlarının form alaşm ası bu prosesin bəzi ümumi
qanunauyğunluqlarını üzə çıxarır. Bəzi ölkələrdə (İngiltərə, İslandiyada) sinfi hakim iyyətin ənənəvi qurum ları
əsasında parlam ent institutu tədricən form alaşm ışdır. Q anunverici hökum ət icraedici hökum ətə m ünasibətdə öz
im kanlarını və səlahiyyətlərini hakim iyyət
bölgüsü ilə
m üəyyən
olunm uş
əsaslarda səm ərəli
tarazlıq əldə
edənə
qədər genişləndirir. Parlam ent təsisatlarının və onun form alaşm ası m exanizm lərinin tədrici, lakin dönm əz
dem okratikləşm əsi baş verir.
Siyasi m odernləşm ədə dövlətin rolunun artm ası, insanların şüurunun siyasiləşm əsi və siyasi fəallığının
artm ası, ən yeni siyasi təşkilatlanm a strukturlarının yaranm ası geniş vüsət alır. M odernləşən dövlətlərin təcrübəsi
göstərir ki, sadalanan institut və praktikalar eyni zam anda, həm Q ərb m odelinə uyğun gələ, həm də ondan fərqlənə
bilər. B una görə də "ən m üasir siyasi institutlar" dedikdə, sadəcə Qərbdə m övcud olanların surəti və ya təqlidi deyil,
konkret m illi siyasi sistem in m üasirliyin çağırış və tələblərinə adekvat cavabı və uğurlu şəkildə uyğunlaşm asını
təm in edə bilən institut və praktikaların form alaşm ası, insanların yeni siyasi dəyərlər seçim ində köklü
dəyişikliklərin baş verm əsi başa düşülm əlidir.
Siyasi m o d e rn lə şm ə və siyasi m əd ən iy y ət
İctim ai həyatın bütün səviyyələrinə nüfuz edən sahələrdən biri kim i, insanın dünyagörüşü və m ədəniyyətinin
dərin və keyfiyyətli dəyişikliyə m əruz qalm asını ifadə edən siyasi m ədəniyyət siyasi m odernləşm ə proseslərinin
təhlilində ən m ühüm m əqam lardan biridir. Bu proses gedişində indiyə qədər m övcud olan dəyərlərin, konsepsiya və
davranış m odellərinin, düşüncə və təfəkkür tərzlərinin köhnəlm iş olduğu dərk edilir (11). B una görədir ki,
m odernləşm ənin ən geniş tədqiq edilən istiqam ətlərindən biri də dəyərlərin m ünaqişəsidir. B urada "m ünaqişə"
dedikdə həm nəsillər arası dəyərlər seçim inə m ünasibətdə, həm də Qərb dəyərlərinin qeyd-şərtsiz qəbul
edilm əsində, fərdiyyətçilik və kollektivçiliyin nisbətində m övqelər m üxtəlifliyinin labüd olm ası nəzərdə tutulur.
Siyasi m odernləşm ə uzun m üddətdə həyata keçirilir və bu zam an cəm iyyət özünəm əxsus həssas, böhran
vəziyyətində olur. M üasir tədqiqatlarda siyasi m odernləşm ə prosesini m üşayiət edən beş əsas böhran form ası
fərqləndirilir: identiklik, legitim lik, iştirak, təsirlənm ə, bölüşdürm ə. B u böhranların üm um i səbəbi keçid dövrünə
xas olaraq yeni universal standartlarla köhnə ənənəvi dəyərlər arasındakı ziddiyyətlər, yeni siyasi institutlarla
əvvəlkilərin birgə m övcud olm ası, əhalinin narazılığının artm asıdır.
Siyasi modernləşmədə demokratik konsensus amili
təm əl şərtlərdən biridir. D em okratik ideya-siyasi
konsensusun təm in edilm əsi bütün m odernləşən ölkələr üçün səciyyəvi olan xüsusiyyət olm uşdur. M odernləşm ə
prosesində ən çətin problem lərdən biri ayrı-ayrı qrupların və strukturların m araqlarının və tələbatlarının ifadə
edilm əsi, reallaşdırılm ası və dinam ik dəyişdirilm əsi zərurəti ilə bağlı olub, h ə r b ir m ərhələdə qarşılıqlı ideya-siyasi