Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov
arasındakı münasibət və Azərbaycan
15
və ya bahalılaşdırılması xaricdən gələn xammal bazarına da mənfi
təsir göstərməkdədir. Ya yetərli mal gəlməməkdə ya da gələn mallar
bahalı olmaqdadır. Bu da lazımi mal istehsalını məhdudlaşdırmaqda
və ya bahalaşdırmaqdadır. Nəticədə inflyasiya yenə artmaqdadır.
29
Orta müddətdə yüksək inflyasiya hədləri faiz hədlərinin də
artmasına səbəb olur. Đnflyasiya və faiz hədlərinin yüksək olması
nağd pulun məsrəflərini artıracağı üçün xalqın nağd pul tutmasını
əngəllər. Xalq yüksək faiz səbəbiylə təcili ehtiyacı xaricindəki nağd
pullarını banklardakı əmanət hesablarında saxlayarlar. Xalqın nağd
pul ehtiyacını ödəmək üçün tez-tez banklara getməsi onların zaman
itirmələrinə və ayaqqabı yırtmalarına səbəb olduğundan belə şərait-
dəki məsrəfə ayaqqabı məsrəfi (Shoe-Leather Cost) deyilir. Əgər
inflyasiya həddi aşağı endirilərsə insanların bu gediş gəlişləri aza-
lacaq, bunun yerinə ya daha çox çalışacaqlar və ya boş zamandan
yararlanacaqlar. Hiperinflyasiyada ayaqqabı məsrəfi mülayim inflya-
siyaya görə daha artıq olacaqdır.
30
Yüksək inflyasiya mal qiymətlərinin daha tezliklə dəyişməsi-
nə səbəb olur. Bunun üçün mal qiymətlərinin yenidən hesablanması,
yenidən qiymət siyahılarının hazırlanması lazımdır. Hətta yenidən
kataloq çapı və bunun yenidən paylanmasına ehtiyac duyula bilər.
Đnflyasiya davam etdiyi müddətcə bunu təkrarlamaq lazım gəldiyin-
dən bunun iqtisadiyyata bir məsrəfi olacaqdır. Bu məsrəfə menyu
məsrəfi (menu cost) deyilməkdədir. Đnflyasiya həddi yüksəldikcə
restoranlar daha tez yeni menyu çap etdirmək məcburiyyətində
qaldıqlarından bu şəkildə adlandırılmışdır. Bu əlavə məsrəflər qiy-
mətlərin istiqrara girməsiylə azalacaqdır.
31
Đnflyasiyanın yüksək olması bir tərəfdən cəmiyyətin vergi
yükünü artırmaqda digər tərəfdən də vergi sisteminə mənfi təsir
etməkdədir. Qiymətlərin artması ilə istehsal faktorlarının nominal
gəlirləri də bu proses içində artmaqdadır. Nominal gəlirlərin artması
gəlir sahiblərinin daha yüksək vergi hədlərindən vergiləndirilmələrinə,
29
Percy L. Greaves, “On Current Monetary Problem”,
http://www.mises.org/efandi/ch43.asp 10 Mayıs 2001.
30
Olivier Blanchard, Macroeconomics, Second Edition, Prentice-Hall Inc. New Jersey,
2000, p. 503.
31
N. Gregory Mankiw, a.g.e., p.177.
Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi
arasındakı münasibət və Azərbaycan
16
vergi öhdəliklərinin artmasına səbəb olacaqdır.
32
Digər tərəfdən qiy-
mətlərin artması ilə vergi toplamaları arasındakı gecikmələr dövlətin
vergi gəlirlərinə mənfi təsir göstərməkdədir. Çünkü vergilərin müəy-
yənləşməsi ilə toplanması arasında zaman fərqliliyi vardır. Qiymət-
lərin artdığı yerdə bu zaman fərqliliyi dövlətin gəlirlərini azaltacaqdır.
Bu hadisəyə ədəbiyyatda Olivera Tanzi təsiri (Olivera-Tanzi Effect)
deyilməkdədir.
33
Yüksək və uzun müddətli inflyasiya cəmiyyətin mənəvi də-
yərlərini pozmaqdadır. Əxlaqi və mənəvi dəyərlər alçaldılmaqda,
hətta aşınıb yox olmaqda, pis alışqanlıqlar artmaqdadır. Keyf verici
maddələrin istehlakı və qumar çoxalmaqdadır. Korrupsiya və rüşvət
artmaqda, xalqın idarəçilərə olan etibarı azalmaqda, xalq bədbinliyə
qapılmaqdadır. Fərd başına düşən gəlir səviyyəsi cüzi olduğundan
ciddi bəslənmə problemləri ortaya çıxmaqdadır. Sağlam nəsillərin
yetişdiril-məsi çətinləşməkdədir. Keçinmə şərtləri çətinləşdiyindən
yeni nəsillərin mədəni səviyyəsi aşağı düşməkdədir. Gənclər yeni
arayışlara və psixoloji çöküntülərə girməkdədir. Ölkədəki pis niyyə-
tli axınlar bundan istifadə edərək ictimai hüzuru pozmaqdadır.
34
Đnflyasiyanın səbəbləri və təsirləri sadəcə bəlli bir dəyişgənə və
ya dəyişgənlər qrupuna əsaslandırılmadığından bu mövzunun müxtəlif
elm sahələri tərəfindən ələ alınması lazımdır. Çünkü inflya-siya
iqtisadi obyəktlərin hətta cəmiyyətin mənəvi dəyərləri, seçim sistemi
və həyat tərzindən təsirlənərək ortaq bir mal şəklində formalaşmaq-
dadır. Đnflyasiyanın ortaya çıxma və inkişafı prosesində öncəliklərin
müəyyənləşdirilməsi və seçimlərin edilməsi mövcud şərait və gələcək
senariləri altında doğru şekildə müəyyən edilib formullaşdırılması
mümkün olmur. Bənzər şekildə həll təkliflərində də siyasət və
strategiya əksikliyi olmaqdadır. Đqtisadi obyektlər və iqtisadi idarələr
qərar və fəaliyyətlərində müalicə edici iqtisadi yanaşmadan daha çox
iqtisadi qoruyuculuğu mənimsəyib tətbiq etməkdədirlər.
35
32
Olivier Blanchard, a.g.e., p. 503.
33
Rudiger Dornbush, Stabilization, Debt, and Reform, New Jersey, Prentice Hall
Inc., 1993, p. 20.
34
Đsmail Bircan, “Enflasyon Niçin Düşürülmek Zorunda”, Đktisat Dergisi, Mayıs
1998, s. 5.
35
Enflasyon Anatomisi, http://www.activefinans.com/activeline/sayi4/ anatomi.html
26 Mayıs 2001.
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov
arasındakı münasibət və Azərbaycan
17
Đnflyasiya nisbi bir anlayış olduğundan ölkələrin sahib olduğu
şərait və sosial-iqtisadi ehtimallara görə inflyasiya siyasətləri və
hədəfləri müəyyən edilməkdədir. Yeniliklərin çox sürətli ortaya çıx-
dığı, texnologiyanın dayanmadan yeni investisiyaları gərəkli hala
gətirdiyi günümüzün dinamik iqtisadi sistemlərində investisiya riskləri
inflyasiya riskini də artırmaqdadır. Bu risk şəraiti sadəcə iş qərarlarına
deyil, pul siyasətinə də təsir göstərməkdədir. Buna görə pul siyasətinin
çərçivəsi və tətbiq edici olan mərkəz bankının rolu dəyişməkdədir. Pul
siyasətinin təməl məqsədi “iqtisadi qərarlara təsir göstərməyəcək
səviyyədə inflyasiyanın olduğu” uyğun qiymət istiqrarının təmin
edilməsidir. Yəni inflyasiya müəyyən edilən sərhədlər içində
qalmalıdır. Đnflyasiyanın hədəflənməsi dinamik olaraq dəyişən iqtisadi
mühitə qarşı təbii bir reaksiyadır. Bu hədəfləmə çərçivəsində izlən-
məsi vacib olan bəzi təməl siyasətlər bunlardır:
Orta müddətli inflyasiya hədəf rəqəminin ictimaiyyətə elan
edilməsi,
Pul siyasətinin təməl məqsədinin qiymət istiqrarı olduğunun
qəbulu,
Đctimai münasibətlərin inkişaf etdirilməsi ilə pul siyasəti stra-
tegiyasının daha da şəffaflaşdırılması,
Mərkəz bankının qurum və fəaliyyət baxımından sərbəstləşdi-
rilməsi,
Orta və uzun müddətli inflyasiya hədləri üçün etibarlı bir
təxmin modelləməsinin qurulması.
36
Đnflyasiya hədəfləməsində elan edilən rəqəmlər əldə edilə bilən
olmalıdır. Tətbiq olunan iqtisadi proqramların etibarlılığı baxımından
bu önəmlidir. Bunun həyata keçməsində təxmin və modəlləməyə
əhəmiyyət verilərək qaynaq ayrılması, hədəfləmə strategiyasının uğu-
runu artıracaqdır. Amerika Federal Mərkəz Bankı(FED)-nın müvəffə-
qiyyətli olmasının səbəbi də təxmin və modellemeye ayırmış olduğu
qaynaqların böyüklüyü və səmərəliliyidir. Hədəfləmə strategiyası çox
məlumatlı bir proses oluduğundan bunun reallaşdırılmasında qarşılıqlı
dialoq və şəffaflıq olmalıdır. Đqtisadiyyatda MB və məlumat istehsal
edən digər hökumət quruluşları ilə iş dünyası arasında sağlam məlu-
36
Gazi Erçel, Yeni Rota: Enflasyon Hedeflemesi,
http://www.activefinans.com/activeline/sayi8/enflasyon.html, 25 Nisan 2001.
Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi
arasındakı münasibət və Azərbaycan
18
mat alış verişini təmin etmək üçün şəffaf bir əlaqələndirmə mexaniz-
masına ehtiyac vardır.
37
Kanada, Yeni Zellandiya, Đngiltərə, Đsveçrə,
Finlandiya, Đspanya, Avstralya və Đsrail kimi ölkələrdə də pul siyasəti
tətbiqatları şəffaflaşdırılmaqda, mərkəz banklarının hədəflənən istiq-
rarla əlaqədar öhdəlikləri artırılmaqda, orta müddətdə rəqəm olaraq
inflyasiya hədəfləməsi aparılmaqdadır.
38
Đnflyasiya və işsizlik arasında uzun müddətdə tərs bir əlaqənin
olmadığı və inflyasiyanın bir məsrəfi olması fikri, optimal inflyasiya
həddinin sıfır olması labüdlüyü nəticəsini çıxarmaqdadır. Əslində
uzun müddətdə cüzi inflyasiyanın 0% və ya 5% olması böyük bir ehti-
malla eyni məsrəfə sahibkən sıfırın heç bir qeyri müəyyənliyə yer
verməməsi və açıq olması səbəbiylə böyük bir cazibəliyi vardır.
39
Cüzi inflyasiyalı ölkələrdə optimal inflyasiya həddi 1-3% arasındadır.
Çünkü maaş və qiymətlər aşağıya doğru elastik olmayıb yapışqandır.
40
Günümüzdə bir çox mərkəz bankının məqsədi cüzi amma, 2% ilə 4%
arasında müsbət faiz həddini təmin etməkdən ibarətdir.
41
Mali sistemdəki istiqrarsızlıq iqtisadiyyatın təməlinə yayılaraq
real iqtisadiyyata və gedərək sosial-iqtisadi struktura mənfi təsir
göstərəcəyindən mali istiqrar ölkədəki pul siyasəti idarəçilərinin
mütəmadi olaraq gündəmindədir. Đnflyasiyanı yox etmək və mali
istiqrarı təmin etmək üçün müxtəlif siyasətlər tətbiq olunmaqdadır. Bu
siyasətlər bir tərəfdən ortodoks və heterodoks siyasətlər olaraq, digər
tərəfdən də şok və tədrici (gradual) siyasətlər olaraq sinifləndirilmək-
dədir. Ortodoks siyasətlərdə başda mali və monetar natarazlıq olmaq
üzrə iqtisadiyyatda artıq tələb ortaya çıxaran natarazlıqlar yox edil-
məyə çalışılmaqdadır. Heterodoks siyasətlərdə də bir ictimai razılaşma
çərçivəsində qiymət artışlarının ən azı bir bölümü dondurulmaqdadır.
Zaman üfiqini hesaba qataraq siyasətlərin tətbiqi və nəticənin alınması
baxımından aparılan sinifləndirmələrdən şok siyasətlərdə, sürətli və
kəskin siyasət dönüşləri ilə inflyasiyanın sürətlə azaldılması hədəf-
37
Mike Kenedy, Yeni Rota: Enflasyon Hedeflemesi,
http://www.activefinans.com/activeline/sayi8/enflasyon.html, 25 Nisan 2001.
38
Frederic S. Mishkin, a.g.m., p. 44.
39
Rudiger Dornbusch, Stanley Fischer, a.g.e., s. 535.
40
Stanley Fischer, “Maintaining Price Stability” Finance
Development,
Washington, IMF, December, 1996, p. 35.
41
Oliver Blanchard, a.g.e., p. 64.
Dostları ilə paylaş: |