14
D L N MORFOLOJ QURULUŞU VƏ AHƏNG QANUNU
1.
Ahəng qanunu dilimizin morfoloji quruluşu
ilə birbaşa bağlıdır.
3.
Alınma sözlərə dilimizə məxsus hər hansı bir
şəkilçi artırdıqda həmin şəkilçi söz kökündəki
son hecanın ahənginə mütləq uyuşmalıdır:
alimlər, dünyaya, vəfalı
5
. Köklə şəkilçi sözün morfoloji quruluşunu
müəyyən edir. Ahəng qanunu isə köklə şəkilçi
arasında amil rolunu oynayır.
2.
Dilimizdəki milli sözlərdə ahəng qanunu,
əsasən, gözlənilsə də, bir çox alınma
sözlərdə pozulur:
radio, dünya, vəfa
4
. Ahəng qanunu sözlə şəkilçi arasında daha
möhkəm və dəyişməz olur.
Azərbaycan-da
nail-iyyət-lər-imiz
6.
Ahəng qanunu fonetik hadisə olmaqla
yanaşı, həm də morfoloji hadisədir. Məhz bu
xüsusiyyətinə görə ahəng qanunu dilçilikdə
morfonoloji (morfologiya, fonetika)
hadisədir.
15
N TQ MƏDƏN YYƏT
Nitq mədəniyyəti dilçiliyin praktik sahəsi olub, dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə qaydalarını öyrənir.
1. N tq mədəniyyətinə yaxşı
yiyələnmək üçün dilin fonetik, leksik,
qrammatik qayda-qanunlarını bilmək
və nitq zamanı əməl etmək lazımdır.
2. Nitq mədəniyyətində dilçiliyin nəzəri
fikirləri əməli şəkildə həyata keçirilir.
Buna görə də nitq mədəniyyəti dilçiliyin
nəzəri yox, praktik sahəsidir.
3. Nitq mədəniyyətində ayrı-ayrı dil
faktları və ya hadisələri yox, dilçiliyin
qayda-qanunları sistemi öyrənilir (Nitq
mədəniyyətinin konkret predmeti
yoxdur).
4. Natiqliklə nitq mədəniyyəti eyni deyil.
Natiqlik sənətdir. Ədəbi dilə yiyələnmək
nitq mədəniyyətinə yiyələnməyin yoludur.
GÖZƏL N TQ ÜÇÜN ŞƏRTLƏR
1. Dilin özünün ifadə imkanlarının genişliyi, yəni
hər hansı bir fikri ifadə etmək imkanının olması.
2. Bu dildə danışanın yüksək hazırlığı, yəni
dilin ifadə imkanlarından düzgün şəkildə
istifadə etməsi.
16
N TQ MƏDƏN YYƏT N N ƏSAS ŞƏRTLƏR
1. Nitqin düzgünlüyü. Dilin fonetik,
leksik və qrammatik qayda-qanunlarına
ə
məl etmək.
2. Nitqin dəqiqliyi. Fikrin ifadəsi üçün
birbaşa tələb olunan sözün, ifadənin və ya
cümlənin seçilməsi.
3. Nitqin ifadəliliyi. Üslub baxımından ən
uğurlu bədii dil vahidinin işlədilməsi.
D L, N TQ VƏ N TQ FƏAL YYƏT
1. Dil ünsiyyət
vasitəsidir.
Nitq ünsiyyət
prosesidir.
2. Dil əsasdır.
Nitq dildən
törəmədir.
3. Dil tarixən
azdəyişkəndir.
Nitq çox
dəyişkəndir
.
4. Nitq
fəaliyyəti nitqin
ortaya çıxması
üçün lazım olan
ictimai,
psixoloji və
fizioloji proses-
lərin toplusudur.
5. Dilin nitqə çevrilməsi çox
mürəkkəb bir hadisədir: onun
ictimai, psixoloji və fizioloji
tərəfləri vardır. Nitq bunların
qarşılıqlı əlaqəsi əsasında
fəaliyyət göstərir. Dinləyib
anlama, danışma, oxu və yazı
formasında təzahür edir.
17
AZƏRBAYCAN ƏDƏB D L
Ə
dəbi dil – milli dilin müəyyən qayda-qanunlara tabe olan və xalqın nümunəvi ünsiyyətə xidmət edən nitq
formasıdır.
1. Ədəbi dil xalq dilinin ciddi fonetik, leksik,
morfoloji, sintaktik formaları əsasında fəaliyyət
göstərən ən yüksək formasıdır.
2. Ədəbi dil xalq dilinin cilalanmış formasıdır. O,
dialektdən fərqlənir.
3. Ədəbi dil bütün üslubların sistemidir.
4. Xalqımızin inkişafı, dünya mədəniyyətinə
inteqrasiyası ilə bağlı elmi-kütləvi üslub formalaşıb.
5. Ədəbi dilin iki forması var:
1. Şifahi ədəbi dil
2. Yazılı ədəbi dil
18
I- Ş FAH ƏDƏB D L
II- YAZILI ƏDƏB D L
5.
R
ad
io
, te
le
viz
iy
a d
ilin
in
h
es
ab
ın
a d
ah
a d
a g
en
iş
lə
nir
.
4.
N
itq
, ç
ıx
ış
v
ə m
əru
z
əl
ər
şifa
hi
əd
əb
i d
il n
or
m
ala
rıd
ır
.
3.
O
rfo
ep
ik
n
or
m
ala
ra
ta
be
o
lu
r.
2.
Ə
lif
ba
, y
az
ı y
ara
nm
am
ışd
an
q
ab
aq
x
alq
y
ara
dıc
ılı
ğın
ın
d
ili
kim
i i
şl
ən
m
işd
ir.
1.
S
əsl
ən
ən
ə
d
əb
i d
ild
ir.
5.
Q
əze
t v
ə ju
rn
all
arı
n,
elm
i v
ə p
ub
lis
ist
k
ita
bla
rın
, r
ek
la
m
la
rın
d
a d
ili
y
az
ılı
əd
əb
i
dil
n
üm
un
əsi
dir
.
4.
M
əd
ən
i in
ki
şaf
ın
y
ük
s
əlm
əsi
il
ə d
air
əsi
d
ah
a d
a g
en
işl
ən
m
işd
ir.
3.
lk
n
üm
un
əl
əri
dö
vl
ət s
ən
əd
lə
rin
in
, d
öv
lə
t b
a
şçı
la
rın
ın
m
ək
tu
bla
rın
ın
v
ə b
əd
ii
əs
ərl
ərin
dil
i o
lm
u
şd
ur
.
2.
O
rfo
qr
afi
k n
or
m
ala
ra
ta
be
o
lu
r
.
1.
Y
az
ıla
n d
ild
ir.
Dostları ilə paylaş: |