7
I FƏ
S L. Ə
MƏ
K EHT YATLARI VƏ
Ə
MƏ
K POTENS ALI
§ 1. Müasir dövrdə
ə
halinin tə
krar istehsalı problemlə
ri
Ə
halinin təkrar istehsalı işçi qüvvəsinin təkrar istehsalının ümumi əsasını
təşkil edir. Ona görə də demoqrafik proseslərin və yaxud hadisələrin
öyrənilməsinin prinsipal əhəmiyyəti var. şçi qüvvəsinin təkrar istehsalı kimi
ə
halinin təkrar istehsalının da bir sıra xüsusiyyətləri var. Çünki demoqrafik
proseslər yalnız bioloji amillərlə deyil, xeyli dərəcədə və əsasən ictimai – sosial-
iqtisadi şərait və amillərlə də müəyyən olunur.
Ə
halinin təkrar istehsalı və onun səmərələşdirilməsi aşağıdakı problemlərin
həllini tələb edir: uşaq ölümünün azalması; ümumi və sanitariya mədəniyyətinin
yüksəlməsi; uşaqlı analar üçün yaradılan əlverişli şərait; ailə və ictimai
mənafelərini nəzərə alan iqtisadi və demoqrafik siyasət; zəhmətkeşlərin
sağlamlığının möhkəmləndirilməsi və xəstəliklərin azaldılması; normal maddi,
mədəni, fizioloji intellektual və psixoloji həyat şəraitinin təmin olunması.
Azərbaycan əhalisinin 1941-2010 illərdə artımı, şəhər və kənd əhalisinin,
habelə cins quruluşundakı dəyişiklikləri 1 saylı cədvəldə görmək olar.
Ə
halinin sayının dəyişilməsi
Cə
dvə
l 1
llə
r
Şə
hər və kənd
yerlə
ri (min.nə
fə
r)
l ə
rzində
ümumi artım
O cümlə
də
n
Bütün ə
haliyə
görə
,
faizlə
min.nəfər
faizlə
şə
hər
yerləri
kənd yerləri
şə
hər
yerləri
kənd
yerləri
1941
3331.8
-174.7
-5.2
1239.8
2092.0
37.2
62.8
1945
2705.6
28.9
1.1
1118.5
1587.1
41.3
58.7
1956
3374.8
109.5
3.2
1617.0
1757.8
47.9
52.1
1966
4639.8
136.7
2.9
2300.3
2339.5
49.6
50.4
1979
6028.3
86.0
1.4
3200.3
2828.0
53.1
46.9
1989
7021.2
110.7
1.6
3805.9
3215.3
54.2
45.8
1999
7953.4
79.4
0.8
4064.3
3889.1
51.1
48.9
2005
8447.3
105.7
1.3
4477.6
3969.7
53.0
47.0
2006
8553.0
112.9
1.3
4565.7
3987.3
53.4
46.6
2007
8665.9
113.9
1.3
4636.6
4029.3
53.5
46.5
2008
8779.8
117.1
1.3
4733.6
4046.2
53.9
46.1
2009
8896.9
100.5
1.1
4818.3
4078.6
54.2
45.8
2010
8997.4
100.5
1.1
4866.6
4130.8
54.1
45.9
8
Ə
halinin təbii artımına aşağıdakı amillər birinci növbədə təsir göstərir:
1.
əhalinin doğum və ölüm səviyyəsi.
2.
əhalinin urbanizasiyası.
3.
iqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsi.
4.
müharibənin nəticələri.
5.
ekologiyanın vəziyyəti.
6.
səhiyyənin inkişaf səviyyəsi.
7.
əhalinin miqrasiyası.
8.
təhlükəsizliyin inkişaf səviyyəsi.
Praktikada “işçi qüvvəsi” və “əmək ehtiyatları” terminləri geniş istifadə
olunur. “ şçi qüvvəsi” dedikdə daha çox məşğul olanlar, işləyənlər nəzərdə tutulur.
“Əmək ehtiyatları” dedikdə isə yalnız məşğul olanlar deyil, olmayanlar da
nəzərdə tutulur. Həm də əmək ehtiyatları real deyil, potensial işçi qüvvəsi kimi
təzahür edir. Bir sözlə, əmək ehtiyatları həm fəaliyyət göstərən və həm də potensial
işçi qüvvəsini özündə inteqrasiya etdirir. Bundan başqa “iş qüvvəsi” anlayışı
“əməh ehtiyatları” anlayışı ilə müqaisədə daha çox sosial məzmun kəsb edir.
Məsələn, bir qayda olaraq iş qüvvəsinin alqı-satqısı, amma əmək ehtiyatı haqqında
bu ifadə işlənilmir.
Ə
mək ehtiyatları resursları uzun illər keçmiş SSR -inin iqtisadi elmində cari
və perspektiv planlaşdırma prosesində geniş ifadə edilmişdir. Lakin dünya iqtisadi
elmində, BƏT təşkilatının sənədlərində insan resursları, insan kapitalı, insan
potensialı ifadələri daha geniş yayılmışdır.
Ə
mək ehtiyatlarına əmək qabiliyyəti yaşından xaric olan, lakin faktiki olaraq
işləyən şəxslər də, yəni 65 və yuxarı yaşında olan kişilər, 60 və yuxarı yaşlı
qadınlar, 16 yaşdan az olmayan yeniyetmələr daxil edilirlər.