Azjrbaycan tarixi
'
Mərkəzləşdirilmiş Azarbavcan dövlətinin qurucusu:
^
^
görkamli dövlət xadimi Şah Ismavıl Xatai
>
Azərbaycan xalqınırL onun tarix və mədəniy-
yətinin çoxəsrlik kökləri \ardır. Xalq öz tarix-
inin və tarixi yaddaşmm vəhdətini hiss etdikdə
onda özünə inam. mənəvi qüvvə yaranır. Öz et-
nik mənşəymi dərk etmış fərdin həyatı tarixilikb
dolğunlaşır, o, öz xalqmın larixində baş vermiş
bütün hadisəbrlə, onım mədəniyyəti ilə bağlılığı
barədə düşünməyə, özünü ən azı bu tarixin bir
hissəsi kimi dərk etməyə başlayır. O. yaradıcı
şəxsivyəiə çevrilir, "özönün kim o lm a s f . rnənsub
olduğu etnosun keçmişi ilə onu nəyin baülaması
barədə düşünməyə başlayır [11].
Qəc m və orta əsrlərə aid ilk mənbələri öyrən-
m ək b asanlıqla yəqin etmək olar ki. Azərbaycan
tarixində həm siyasi, həm də mədəni və elmi
sahələrda parlaq şəxsiyyətlər çox olmuşdur.
Xaiqımızm tarixində əsrlər bovu bütöv bir
ölkənin, vahid məkanda yaşayan, eyni dildə danı-
şan və ümumi dəyərlərə şərik olan yüzlərlə nəsli
və milyonlarla insanı həyata səsləyən idcyam
təcəssüm etdirən şəxsiyvətlər çox olmuşdur. Bu
korifeylərin mənəvi və praktik irsi bəzən ölkəmiz
və xalqımız ücün yolgöstərən ulduz olmuşdur
[
11
].
B e b tarixi şəxsiyyətlərdən, korifeybrdən biri
də Şah İsmayıldır. Həqiqi alimlər. nöfiızlu tarix-
çilər üçün Şah İsmayıl böyük d ö vb t xadimi və
istedadlı sərkərdə olaraq qalır. Azərbaycanlılann
şüurunda isə Şah İsmayıl Azərbavcan torpaqlannı
birləşdirmiş, mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan döv-
lətini yaratmış şəxsiyyətdir.
Şah İsmayıl Səfəvinin şəxsiyyətindəcı söhbət
düşəndə həm vətənbrim izin əksəriyyəti çox vaxt
onun bioqrafiyasım və şiəliyi dövlət ideologiyası
səviyyəsinə çatdırmaqla bağlı fəalryyətini xatır-
latmaqla kifayətlənir, bu addımın sivasi məqsəd-
b rini açıqlamırlar. Lakin Şah İsmayılın böyük irsi
qarşısmda bu dnlilbr çox sönükdür, çünki bımlar
onun öz xalqı qarşısındakı böyük xidm ətbrini
göstərməvə qabil deyildir [11].
Səfəvi xanədanını yaradan ilk Ərdəbil şevxləri
şiəlik ideyasını ortaya atarkən bu idevanm sırf
dini örtüvü altmda daha gcniş və hətta müəyyən
mənada tamam başqa niyyətlər gizbnirdi. Tarixi
kökləri i b şiəlik məglub olm uşlann. m əzlumlann
ruhuna yaxın olduğu öçun geniş k ü tb b ri özünə
cəlb etmişdi [2.44].
Böyük təsir gücünə malik olan şiəlik ideyası ilə
daha six bağlanmaq məqsədilə Ərdəbil şeyxbri öz
əcdadlanm şiəb rin ilk imami ƏIi i b və onun həyat
yoldaşı, Məhəmməd peyğəmbərin qızı Fatimn
i b bağlayır, İmam Musa Kazımın nəslindən
olduqlanm iddia cdirdilər. Şiəlivin bir məzhəb
kimi qəbul olunması yalnız sırf dini məqsəd
daşımırdu dini ü n s ü rb rb bərabər daha geniş
niy y ətb bağlı :di. Bu niyyət sünni məzhəbinə
mənsub olan müsəlman dövlətləri arasm da onlar-
dan məflcurəsi və ideologiyası i b kəskin fərqlənən
ycni bir dövlət varatmaq idi. Əgər Səfəvi şeyxləri
məhdud şiə fanatikbn olsaydılar Şevx Cüneyd
Ağqoyunlu padşahı sQnni Uzun Hasənin bacısı
Xədicə bəvim b. onun oğ!u Şeyx Heydər davısı
Uzun Həsonin qızı Aləmşah bəyimlə evbnm əzdi
[2.44-45].
Səfəviliyin Azərbaycanm m ənə\i mühitinə
gətirdiyi mübarizlik. döyüşkənlik və mənəvi
zənginlik mahiyyətini dərk etmək. həm də
Qızılbaşhğm mahiyyətini dərk etməkdir. Lnutmaq
olmaz ki, “Azərbaycan nəinki sufi cərəyanlarının
cəmləşdiyi ərazi olmuş. eyni zamanda bəşər
ЩЦР1
Oarapupisqiur. 2”!
5.
Semyahr, Ms9 (97)
i
■ " 4
_______________J
A гэг bay сап tarixi
elminə sufi sistemində özünoməxsusluğu ilə
seçilən "Xürrəm ilik", ” Hürofilik’\ ~Səfəviyyə'
kimi təriqətləri bəxş etmişdir. Bu təriqətlər
içərisində xüsusi olaraq seçilmiş '*Səfəviyyə,'nin
özülündə varanan "Qızılbaşlıq“ hərbi-siyasi-dini
doklrinanın hesabma sufilərin rəhbərlik etdiyi
bir dövlət qurulmuşdur. Tarixdə hər bir siyasi
m übarizə müəyyən ideologiyaya əsaslandığı Dçün
bötün "qalib gəlmək elm i'n in sonunda ideoloji
mahivyət əsas yer tutur. Bünln bunlar onu gösıərir
ki. hər bir mübarizə ideoloji gücdən asılıdır. Bu
gücü
nıƏ D Ə vi
qaynaq kimi də tə s ə w ü r etmək o!ar.
Əslində. Şah İsmavılın tarixi yükünü mənəvi qa-
ynaq müəyyənləşdırmişdi. Təsadüfi deyil ki. bütün
tarixi qaynac.ar göcü Şah İsmayılın özündə vox.
onun əsaslandıöı, mənəvi güc aldığı Səfəviyyə
təriqətində görürdü.
Şeyx Cöneydin və Şeyx Hevdərin sivasi
m araqlan şübhəsiz ki. dini m araqlanndan üstön
idi. Şübhə yoxdur ki. hər iki şeyx Azərbaycam öz
hakimiyyətləri altında birləşdirmək istəyirdilər və
bu məqsədlərinə çatmaq üçün şiəlikdən ideoloji
silah kimi istifadə edirdilər [13. 2 0 7 :4 .9 9 , 184].
Orta əsr Azərbaycan tarixşünaslığmm görkəmli
nömayəndəsi İsgəndər bəv Münşi şöhrət və
qüdrət zirvəsinə qalxan Şeyx Heydər oğlu İsmayıl
haqqında y a z ır “İsma>ıl azvaşlı olsa da. fəhm
və forasətdə. ağıl və bilikdə elə təəccüblü bir
əlaməti vardı ki. ilk baxışda dönyanı idarə eimək
bacanğı onun möbarək çöhrəsindən görünür.
işıqlı alnından ilahi nur saçılırdı... Ali məiyyətin
müiazimləri xilafəı çəməninin bəzəyi olan о
yeniyetməni gözəl etiqad zülalı ilə bəsləyirdilər.
qeybdən ilham alaraq. onu yüksək şahlıq ünvanı ilə
adlandınrdılar və azyaşlı oimasına baxmayaraq.
mətin əqidə və iradə ilə onu \türşidi-kam il və şah
deyə çağınrdılar” [12,78-79].
İsmayıl Səfəvi 12 yaşmda olarkən Səfəvi
əmirlərinin və digər *ü:k tayfalannın dəstəyi
ilə öz əcdadlannın 'başladığı mübarizə yohına
qədəm qoymuşdur. Onun tərəfdarlannın çıxışı
i499-cu ildə baş vermişdir. Əvvəlki çıxışlardan
fərqli olaraq, bu dəfə hərəkat qısa müddətdə
Azərbaycanm hüdudlanndan
kənara yayıldı.
Səfəvilərin ilk çLxışlannın məqsədi yalnız Azər-
baycanı birləşdirmək idisə, İsmayıl Səfəvi və
onun tərəfdarlan bəzi başqa ölkələri də əhatə
edəcək böyük dövlət yaratmağı qarara almışdılar.
Ağqoyunlu və Şirvanşah qoşunlan ilə üç qanlı. la-
kin m üzəftər döyüşdən sonra, 1501-ci ilda İsmayıl
Səfəvi Təbrizə daxil olmuş. özünü Azərbaycanm
hökm dan elan etmişdir. Yeni və eyni zamanda.
Azərbaycan tarixində ilk mərkəzləşdirilmiş dövlət
Səfəvilər dövlətı və yabəzi monbələrdədeyildiyi
kimi. Qızılbaşlar dövləd yaradıldı. Bundan son
ra Şah İsmayılın nəhəng imperiya yaratmağa
yönəlmiş aktiv siyasi. hərbi və ideoloji fəalivyəti
başlanır. Bu fəaliyyət cəsarətlı işləriə, çoxsaylı
risklər. qurbanlar. məğlubiyyətlər və qələbələrlə
müşayiət olunurdu [11].
Səfəvi dövlətinin yaranmasmda əsas ami!
həmin dövləti quranlann türk olması, həmin döv-
lətin tarixi Azərbavcan toф зqlaп nda meydana
gəlməsi və buradakı insanlann “Q ızılbaşlıq'a
sadiq olmalanydı.
Şah İsmayılm ortaya çıxması və Qızılbaş
dövlətini yaratması ilə Anadolu lürkm anlan
öz soylanndan. inancmdan bir öndərə sahib
olmuş və onu bir xilaskar hesab edərək ona six
bağlanmışlar. Dünya tarixində bir liderə bu dərəcə
bağlılıq öməvi yoxdur.
Fanıq Süm er Şah İsmayıl haqqında vazır:
Şah İsmayılın müridlərinin ölüm daxil olmaqla
hər cür fədakarlığa sevə-seva qatlanm alan. si
yasi dunımun uygun olması bir həqiqət olmaqla
bərabər. 13 yaşmda hər tərəfdə şiddətli etiraz ilə
qarşılana biləcək bir məzhəbi təmsil edən dövlət
qunnası onun doğrudan da böyük şəxsivyət
olduğunu göstərməyo kifayət edir. O. çox cəsur
və intizam sevər bir şəxsiyyət olduğu kimi. eyni
Qarapapaqlar, 2015. Sentyahr, .Vs9 (97j
45
Azərbaycan tarixi
zamanda təşkilatçı və təhsilli hökmdar idi. Təbriz
meydanmda bəyləri ilə birlikdə ox aıarkən... ozan-
lar qopuz çalaraq onun igidliyini öyən nəğmələr
sö y lə y ird ib r' [ 16,41 ].
Orta əsrlərdə xalqımızm dövbtçilik tarixində
Səfəvilər imperiyası onun rəhbərliyi altmda
ən yüksək mərhələ kimi jw ə lk i və sonrakı
Azərbaycan dövbtləri zəncirində yalnız bir halqa
olmuşdur. Bu siyasi qurumlar bir-birini əvəz
etm ək b və çoxəsrlik Azərbaycan dovlətçiliyinin
əsasım formalaşdırmaqla Azərbaycan türk tayfa-
larını birləşdirmiş. d ö v b t quruculuğu ənənələrini.
idarəçilik vərdişlərini. qonşu xalqlar haqqmda
bilikləri və informasiyanı, onlarla ünsiyyət mexa-
nizm brini. hakımiyyətin çox vaxt atadan oğula
verilməsi təcrübəsini növbəti nəsillərə ötürm öşbr
[
11
].
İ.P.Petnışevskı Şah İsmayıl haqqında danışar-
kən onun istedadlı səricərdə olmasını v əcd b
vurğulayır: 'M üasirbrinin üıtıumi fikrinə görə
o, hərbi istedada malik idi. Tarixçi Xondəmir
İsmayılm hərb dühasını xösusi tərifləyir. Tarixçi
Həsən Rumlu qeyd cdir ki. İsmavıl öz həyatı
boyu beş böyük savaş aparmışdın 1500-cü ildə
Cabani \axm lığında Şirvanşah Fərrux Yəsarla.
1501-ci ildə Şərurda AöqoyunluƏlvənd ılə, 1503-
cü ildə Almabulağı yaxmlığmda Sullan Nlurad
Ağqoyunlu ılə, 1510-cu ildə Mərv yaxınhğında
özbək xanı Məhəmməd Şcybani ilə və 1514-cQ
ildə Çaldıranda I Sultan Səlim ilə. Bu beş döyüşdən
ilk dördü İsmayılın parlaq qələbəsi və onun
düşmənlənnin tam am ib darmadağın cdilməsi i b
nəticələnmişdir. Yalnız sonuncu savaşda İsmayıl
... ondan asılı olmayan səb əb b r üzündən uduzmuş.
lakin son nəticədə düşməni geri çəkilməyə məcbur
edə bilm işdi" [ 14.242; 11].
Azərbaycan Səfəvilər dövbtinin və Şah İsma-
yılın larixinin gözəl bilicisi O.Ə.Əfəndiyev çox-
saylı mənbələrə əsaslanaraq yazır: “S əfə\ilər
d övbtinin
tarixi
Azərbaycan
xalqınm
tar-
ixi ilə. onun sonrakı emik konsolidasivası ilə
qınlm az surətdə bağlıdır. Azərbaycanın cənub
və şimal vilayətbrinin Səfəvilər dövbtinin va-
hid, nisbətən m ərkəzbşdirilm iş hüdudlan daxi-
lində birbşdirilm əsi bu vilayəıbrin keçmişə
nisbaıən daha six siyasi. iqtisadi, mədəni və et-
nik inteqrasiyasma zəmin yaratmışdı. O nillikbr
boyu davam etm iş feodal pərakəndəliyindən sonra
.Azərbaycan XVI əsrdə yenidən özünün dövlət büt-
övlfiyünü əldə etmiş. iqtisadiyyat v ə mədənivyət
sahəsində müəyvən tərəqqivə nail olmuşdu" [7.6;
11
).
İlk m ənbəbrdə S əfəv ib r dovbtinin banisinə
aid e d ib n çoxsaylı m ülahizəbr onun tü rk b rb
v ə Azərbaycanla aynlm az əlaqəsini birbaşa
göstərir. Şöbhəsiz, belə faktlardan ən məşhuru
və inandıncısı İsmaytl Səfəvinin Şirvandakı
Gülüsian qalası mühasirəyə alınan vaxt dediyi
sözbrdir. İsmayıl aıası Şeyx Heydərin qatili.
Şirvanşah Fəm ıx Yəsar üzərində qələbədən sonra
öz düşməninin qüw ələrini tam am ib darmadağm
etmək üçün onlann sığındığı Gülüstan qalasını
mühasirəyə almışdı. İsgəndər bəy Muoşi yazır ki.
İsmayıl Şirvanın ən əlçatmaz istehkamlanndan biri
olan Gülüstan qalasımn mühasirəsi uzandığı üçön
böyük amirləri yanına çağınb dedi: “Siza Gül-
üstan qalası lazımdır, yoxsa .Azərbaycan taxtı?".
.Vlüqəddəs Səfəvi xanədanmm etiqad sahibbri...
.Azərbaycan ta x tf' cavabım v erdibr [12,83].
Bu tarixi mükalimə bir neçə cəhətdən əhəmiy-
yətlidin ə w ə la ona görə ki. İsmayılı erkən
yaşlanndan hərbi yürüşlərə sövq edən ehtirasm
nədən - intiqam hissindənmi, şiə toəssübündənmi
təkan almasından asılı olmavaraq bu məqamda о
ali məqsədini məhz yeni. qüdrətli d ö \ lət qurmaqda
görürdü. İkincisi, İsmayıl bu dövləti Azərbaycan
d ö vb ti kimi dərk və bəyan edirdi. Üçüncüsü. əgər
1499-cu ildə yeddi müridi ilə Gilandan Ərdəbilə
hərəkət
edən
İsmayıl
hələ tərbiyəçibrinin.
m əsləhətçibnnin təhrikiylə. təsınylə hərəkət
edirdisə - Gülöstan qaiasının altında o, artıq öz
əyanlan və əm irbri qaışısında möhtəşəm tarixi
məqsəd qoyan müstəqil şəxsiyyətdir [2.48].
Həmın tarixi məqsədi həyata keçirmək üçön
İsmayıl 1501-ci ildə Ağqoyunlu Ə lvənd üzərində
qəbbədən sonra Təbrizə daxil olaraq özünü şah
elan ctdi. Şeyx Hevdərin çata bilmədiyi məqsədə
oglu İsmayıl nail oldu. Azərbay can torpağınm
böyük bir qismi vahid Qızılbaş dövbtində
birləşdirildi.
Nləhz bu ycni yaranmış dövlətin qüdrətindən
qorxuya
düşmüş
qonşu
bökmdarlar
öz
həsədlərini, təlaşlannı. düşmənçiiiklərini dini
şüarlarla mcydana atdılar. “ İslamı sarsıdan". Av-
ropa kafirbrindən də təhlükəli bəla savdıqlan
qızılbaşlara qarşı fətva verir. cihada çağmrdılar.
Buna baxmayaraq, **şiə bayrağı altında inkişaf
edən S əfəv ibr hərəkatmm məqsədi Azərbaycanı
siyasi cəhətdən birləşdirmək idi" ki, qısa müddət
ərzində buna nail olundu. Şah İsmayılın ilk
dövrlərdə yalnız .Azərbaycan torpaqlannı əhatə
edən dövbti sonrakı mərhələdə öz müridlərinin
arzulanna əməl edərək bir sıra başqa ə ra z ib n də
öz dövbtinin torkibinə daxil etdi [13,228].
Orta ə s rb r Şərqinin böyük bilicisi B.N.Zaxoder
S əfəvibr dövbtinın varanmasında Azərbaycanm
Qarapapaqlar, 2015
,
Sentyabr, jYt9 (97)
rolu mövzusuna toxunaraq yazırdı: “Sosial-iqti-
sadi inkişafm nisbətən yüksək piiiəsində olan
Azərbaycan XVI əsrin əw əlin d ə Cənubi Qafqaz
və İran arazisində yaranmış geniş d ö v h tin özəyini
təşkil edirdi. Bu dövlətə çoxlu tayfa və xalqlar
daxil idi. lakin orada uzun möddət Azərbaycan
feodallan üstüniük təşkil edir. i!k Səfəviləronlann
hərbi gücünə arxalanırdı" [ 18.558: 11].
Şah İsmayıl zəfərdən-zəfərə gedirdi və ta
Çaldıran döyüşünəqədər məglubiyyət nəolduğunu
bilmirdi. O. müzəflfər. xoşbəxt iqballı. gəncliyinə
baxmavaraq siyasi müdriklivə malik bir şah idi.
Şah Ismayıl Şərq cəmiyyətinin və islam dininin
bütün ziddiyyətlərini öz variığmda yaşadan bir
şəxsiyyət idi. Onun siyasi fəaliyyətində dözüm-
sözlök və amansızlıq məqamlan da var. Lakin
atasım. qardaşmı öldürərək taxt-taca sahib olan
Sullan Səlim. Sultan Mahmud xanı beş körpə
oğlu ilə birlikdə qətlə yetirən Şeybani xanla
müqayisədə Şah İsmayılın siyasi və insani ömür
yolu təmiz, nəcib və ləkəsizdir [2.54].
Şah İsmayıl yalnız alimənsəblərlə deyil.
rəiyyətlə rəftarında da mülayim və ədalətl: idi.
O. hətta hərbi yürüşlər zamanı əsgərlərinin dinc
əhalini inciıməsin.') belə imkan vermirdi və
əhaiidən aiınan ərzağm xərcini ödəyırdi [14,244].
Xalqımızm görkəmli dövlət xadimi Şah İsmayıl
ana dilinə hörməi edir və bu dildə yazan şairləri,
ozonlan se\ ir. onlan himayə edirdi. EIə buna görə
də. dilınə, vətəninə bağlı el şairləri. aşıqlan da onu
scvir və onun doğma dilm ə. xalqına bağlılığını
əsərlərində tərənnüm edirdilər. Onlardan Şah
İsmayılla eyni dövrdə yaşamış və onu özünün
mürşid-i kamili adlandıran Dirili Qurbaninin “Şah
Xətai" gəraylısında “Q oy var olsun türki zəban.
Şah Xətai. Şah Xəiai m isrälarT [10.53]. onunla
eyni dövrdə yaşamış Töfeylinin Şah İsmayıla
xitabən
“Q üm azam ,
vallahi,
törki-ıacidanm
tərkini" [4.311] deməsi Şah İsmayılın kimliyinin
bəlli aynası olub. do£ma türk dilinə sevgisinin də
pariaq təzahürüdür [ 1 ].
Şah İsmayıl АгэгЬзусап diiində təkcə gözəl
şeirlərin. mükəmməl ədəbi abidə olan “Dəhnamə”
(“On məktub”) pocmasınm müəllifi deyildi. O.
həm də dövlət fərmanlan imzalayır v ə beləliklə.
Azərtxaycan diüni dövlət müstəvisinə. siyasi
müstəviyə keçirmiş olurdu. Aldığı tərbiyəyə və
m araqlanna görə İsmayıl qızılbaş tayfalan və
köçəri əyanlan ilə six bağlı idi. O. yaxşı təhsil
görmüşdü. şair və alimlərə himayədarlıq edirdi.
Xətai təxəllüsu götürmüş İsmayıl öz vaxtmın
lanınmış şairi idi. özündən sonra şeirlər toplusu
(divan) qoyub getmişdir. Diqqətəlayiq cəhət həm
də odur ki, şair olan və özündən sonra divan qoyub
getmiş Osmanlı sultanı I Səlim yalnız fars dilində
yazdıgı halda. İsmayıl Azərbaycan dilində yazırdı.
Təkcə bu fakt bəzi Qərbi Avropa tədqiqatçılannın
İsmayılı İran vətənpərvəri kimi qələmə vermək
cəhdlərinin nə qədər cəfəng oldufcunu göstərir.
Azərbaycan dili İsmayılın ar.a dili idi. onun və
ailəsinin əsas dayağı Azərbaycan köçəriləri idi.
onun sarayında azərbaycanca danışırdılar [ 14.242-
243].
Şah İsmayıl bacanqlı sərkərdə. hərbi strateq
idi. Ömrünün lap erkən çağlanndan qazandığı
zəfərlər - onun özündə də, qoşun başçılannda
da. qızılbaş döyüşçülərində də bir növ arxaymlıq
ruhu. basılmazlıq, yenilməzlik inamı yaratmışdı.
Şah İsmavıl Şərq tarixində görkəmli sərkərdə və
dövlət xadimi kimi tanınırdısa, Azərbaycan klas-
sik poeziyası xəzinəsində Xətai təxəllüslü şair
kimi də şərəfli yen vardır. Heç də ləsadüfi deyil
ki. Şah İsmayıl Xətai indiyədək yeddi böyük ələvi
şairiodən biri sayılır.
Ana dilinə qayğı \ ə məhəbbətlə yanaşmağın
vacibliyi
İsmayılın
vəsiyyətində
də
əksini
lapm ışdın “Mən həmişə doğma torpağm bir
parçasını qızıldan. ana dilinin bir sözönü ləl-
cavahirdən üstün tuimuşam. Qısa ömrümdə sizin
üçön nə bacardım elədim. Ə ldə qılınc qələbələr
qazanaraq. parçalanmış Vətəni biriəşdirməyə
çalışdım”
[92: 11 ].
Beləliklə. Şah İsmayıl Xətainin öz xalqı
qarşısında xidmətləri həm də ondan ibarətdir ki,
o. Azərbaycan milli mədəniyyətinin inkişafı öçön
əlverişli şəraii yaratmışdır. onun hakimiyyətdə
olduğu
illər ölkənin
orta
əsrlər tarixində
tərəqqi baxımmdan ən önəmli dövr sayılır. O,
ləkcə ana diiində yaradan şairbri. Azərbaycan
alimlərini.
incəsənəc
xadimlərini
təşviq
et-
mirdi. həm də bfltövlükdə incəsənətin. elmin
inkişafına himavədarlıq edirdi. Onun səyləri
sayəsində .\zərbaycan dili nəinki fars dilinin gü-
clü təsirindən qurtardı. ham də sonrakı v-üzilliklər
boyu onu Qstələdi. Azərbaycan şairlərinin başqa
dillərdə yazıb-yaratması ənənəsinə birdəfəlik son
qoyuldu. M üasirbrinin dediyinə görə. Şərq min-
iatür sənətinin inkişafmın ən parlaq zir\ ələrindən
biri məhz həmin dövrə təsadüf edir. Elm. sənət
xiridan olan Xətainin sarayında yaradıcılıq üçün
əlverişli şəraitdə, diqqət, qayğı, hörmətlə əhatə
olunmuş mühiıdə böyük rəssam Behzad. h ab d ə
bir çox digər istedadlı heykəltəraş. xənau mu-
siqiçi yaşajırdı. Hətta məşum Çaldıran döyüşü
ərəfəsində belə Şah İsmayıl ilk növbədə. istedadlı
rəssam və alimlərə qayğı göstərir. onlan təhlökəsiz
Oarapapaqlar. 2015. Senlyabr, У°9 (97)
Azərbaycan tarixi
>crdə gizlətməyi. qorumağı əmr edirdi [11].
Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki. Şərq min-
iatür sənətinin ən parlaq çağlarından biri Səfəvilər
dövrü olmuş. neçə-neçə istedadlı nəqqaş. xəttat.
musiqiçi. şair. alim Xətaı sarayında yaşayıb
yaratmışdılar.
Ş a h
İ s m a y ı l m b ü t ü n
f ə a l i y y ə t i
k ı m i .
d i n i
d ö z ü m l ü l ü y ü ( x ö s u s ə n d ə ö l k ə n i n
daxilində
o l a n
x r i s t i a n l a r a m Q n a s i b ə t d ə ) , e i ə c ə d ə A v T O p a n ın
x r i s t i a n ö l k ə l ə r i i l ə g e n i ş d i p l o m a t i k ə l a q ə l ə r
q u n n a s ı
o n u
s ü l h ü n .
f i r a v a n l ı ğ m ,
ö l k ə s i n i n
tərəqqisinin qeydinə qalan müdrik hökmdar və
düşmən dövlədərə qarşı mübarizədə etibarlı
müıiəfıqlər axtanb tapan böyuk diplomat kimi
səciyyələndirir.
Səfəvilər dövlətinin daha bir səciyyəvi xüsu-
siyyəti dövlətçilik ənənələnnin. eləcə də tole-
rantlığm. çoxmədənivyədi, çoxmıilətli dövlət
ənənələrinin varisliyidir. Səfəvi imperiyasmda
yaşavan xalqlann dılləri bu günə qədər qorunub
saxlanmışdır və eynilə incəsənət və memariıq
abidəiəri kimi tarixi mirasdır.
Şah İsmavılm Azərbavcan dövlətçiliyi qar-
şısındakı ən bövük xidmətlərindən biri də
öz dövrü Qçön xarici siyasəı mexanizmlərini
formalaşdırmasıdır. Qüdrətli imperiya yaradan
Şah İsmayıl həm də Qərbi
A v T o p a d a
Papal ıq.
F r a n -
sa. İspaniya, Venesiya. Genuya və s. ilə səmərəli
qarşılıqlı mönasıbətlərin möhkəm bünövrəsini
qurmuşdu [11].
Səfə\ ilər dö\ lətı yarandığı gündən qısa müddət
ərzində bütün Yaxm və Orta Şərqdə qüdrətli
hərbi-sivasi amilə çevrilmişdi. Özö də xalqm
obrazı və siyasətin mahiyyəti roövcud geosiyasi
reallıqlar və digər ölkələrlə münasibətlərin xarak-
teri ilə müəvyən olunurdu. Şah fsmayılın yaratdığı
48
Azərbaycan dövlətçiliyi Azərbaycan türklərinin
dünyagörüşünün təkamülünə. о cümlədən öz-
özünü və elnosiyasi məkamn formalaşmasında
rolunu venidən qiymətləndirməyə kömək etmişdi.
Bu, Şah İsmayılın müasirlərinə. eləcə də gəlacək
nəsillərə həm dövlət suverenlivi \ ə müstəqil-
liyinı. həm də ideoloji suverenlik və müstəqilliyı
möhkəmiətmək uğnında mübarizənin zəruriliyini
dərk etməyə imkan yaratmışdı. Onun dövröndə
Azərbavcan türklərinin baxış. təsəvvür. dəvər.
biriik sistemi. maraq prioritetləri formalaşmağa
başlamışdı.
Azərbaycan
təkcə
müstəqil dövlət deyildi. həm də
orta əsrlər dünyasının sosiomədəni
və mədəni stnıktumnun müstəqil
subyekü idi [11].
Qızılbaş hərəkatı öz sıralanna
tərəfdarlar cəlb etmək məqsədi
ilə əhalinin böyük əksəriyyəti
tərəfindən
razılıqia
qarşılanan
ideyadan istifadə eımişdir. О vaxt
şiəlik əhalinin yoxsul təbəqələri
arasmda yayılmışdı. İ.P.Petruşevskı
yazır ki. 'Belə vəziyyəldə Şah
İsm ayıl
bir
sıra
ölkələri
öz
hüdudlanna daxil edən bövük
şiə məmləkəti yaratmağa çalışan
ardıcıllannm isıəvini dəs-təkləmək
məcbunyyətində qalırd:" [14,288].
Şah İsmayıl Xətai Azərbaycan tarixində ilk dəfə
olaraq
azərbaycanlılann
bütün
səviyyələrdə
(Azərbaycan diiinin dövlət m üəssisələn və hərbi
işdə tətbıqı də daxil olmaqia) Qstün ver mtduğunu
təsdiq edən dövlət >aratmışdı.
Azərbaycan hər zaman öz dini dözümlülüyö
və tolerantlığı ilə seçilsə də. bu keyfiyyətlər rəsmi
siyasət qismində hərtərəfli təzahürünü yahuz Şah
İsmayılın hakımiyyətdə olduğu ıllərdə tapmışdı.
Məhz
vahid
siyasi
məkana
mənsubluğun
dərk ediiməsinin insanlarda əmin-amanlıq və
öz ölkəsinə inam hissi doğurması dövlətin
ləhlükəsizliyi və sabiıliyi üçün son dərəcə vacib
idi.
Şah İsmavıl şiəliyi rəsmi dövlət dini etsə də,
bu dinin himayəsində olan. daha doğnısu şiəlik-
dən başlanğıc alıb yayılan batiniyyə. hürufi-
lik. nöqtəvizm. əxilik kimi fikri axınlan qızğın
rəğbətlə qarşılamış və bədii yaradıcıhğında da bu
ideyalan tərənnüm etmişdir. “Hürufi ideyalan da
Səfəvi ddvlətinin himayəsində sərbəst inkişafa
imkan tapmışdı. XVI əsrdə hömfi şairləri. təriqət
üzvlərinin hamısı Səfəvilər dövləti ətrafmda mər-
kəzləşir v ə şiəliklə uyuşmağa çalışırdılar... Orto-
A zərbaycan tarixi
doksal islam dininə nisbətən sərbəst olan şiəlik.
bütün təriqətlərin rəğbətini qazanm ışdr[3,175].
Şah İsmayıi Xətai dövrünü türk dünyasmm
qızıl
dövTö
adlandırmaq olar. M əhz Şah Xətai
şəxsiyyətinin əzəməti ilə türk xalq təsəw ü fu, türk
ürfani mənəviyyatı bu günə qədər də görünməmiş
bir kulminasiya nöqtəsinə çatdı. Daha m ütəsəvviüf
və arifiərə mücadilə verərək. saray əxiaqma
qarşı çıxaraq. xalqın öz dilində. öz nıhunda ilahi
həqiqətləri bəyan etm əyə gərək vox idi. Bu pros
es saravın özündən başladı. Şah özü ana dilində.
heca vəznində şeirlər yazmağa başladı. Özö saz
çaldı. Haqqm hikmət və ürfan sirbrini öz sadə
və şirin dilində bötön xalqa əzbərbtdirdi. O,
istəsəydi. klassik üslubda. fars dilində əzəmətli di
van bağlava bilərdi. Öz sələfiəri kimi. о da dərin
tə s ə w ü f terminləri. sufi istilahlan ilə dolu qəsicə
və m əsnəvibr yazardı. Lakin o. bunu etmədi.
O. sübut etdi ki. İlahi hikmətlərin ən dərinlərim,
ən qə'lizlərini sadə xalqm dilində çox gözəi bir
şəkildə ifadə etmək olar. O, bunu şəxsən özü etdi
v ə b e b lik b d ə , çoxlanna qol-qanad verərək. iıham
qaynağı oldu. Bu. çox möhtəşəm bir vəziyyətdir.
analoqu olmayan bir tarixi dövrdör. Həqiqətən də
tarix buna bənzərini bir daha görmədi [ 15].
Səfəvffiyin və Şah Xətainin özünün şiə yox.
məhz sufı dönyagörüşöno sahib olması danılmaz
bir həqiqətdir. Şah Xətai şəriətin haram bildiyi
saza, musiqiyə dənndən bağlı idi. O. saraymda
cərvişlərə xösusi hücrəb r ayınr, zikr-və başqa
rimallar üçün təkyələr saxlayırdı. Üm um iyyətb,
tü rkb rdə məzhəbçilikdən daha çox təriqətçiliyin
təsəw üfun geniş rəğbət qazanması danılmaz
bir faktdır. Bəli. Səfəvilər imperiyası dini dövlət
deyildi. Zahirdə İslam üləması döviət işlərində
müəyyən qədər iştirak etsə də? bu dövlətin
əsasmı məhz ürfani dəyə'rlərə sahib olan tə s ə w ü f
ideologiyası təşkil edirdi [15].
Şah İsmayıl qızılbaşlığm vahid ideologıyasmı
yaratdı. Bu ideologiya bülün Azərbaycan türklərini
о vaxl öçün öz ətrafında uğurla bir'əşdirdi və on-
lara nəhəng ərazidə siyasi dominant statusunu
əldə saxlamağa imkan verdi.
Azərbaycan xalqının Şah İsmay:lla təkcə böyük
dövlət xadimi kimi deyil. həm də cəsur. istedadlı
sərkərdə, yüksək m ənəvi keyfiyyətbri həiıa о
vaxtlar Azərbaycana g ə b n Qərb diplomatlarmda
da heyranlıq doğuran şəxsiyyəc kimi fəxr etməyə
tam haqqı \ardir. Biz onun sərkərdə isıedadı
sayəsində yaranmış tarixi dö\Iətin varisiənyik.
e b bir dövlətin ki. sonralar ərazisində bır sıra
dö v b tlər yaranmışdır və indi də mövcuddur.
Venesiya diplomat!
G.M .Anciolello onun
haqqında yazırdı: “ Şah İsmayıl yaraşıqlı, gözəl
simalı. olduqca cəlbedicidir. Orta boyu. çevik
vücudu. güclü və enli çiyinləri vardtr; solaxaydır.
Saçlan san şın d ır qızılbaş adətinə uyğun olaraq
yalm z bığ saxlayır, saqqalını qırxır. Gc»nc yaşla-
nnda qoçaqlığına və cəsarətinə görə hər kəsi
heyrətbndirirdi. qızılbaş əmiriəri arasmda harm-
dan güclüdür. Ox atma yanşlannda hadəfdəki on
almadan yeddisini vururdıT [8,88; 14.243].
Venesiyalı tacir özünün Şah İsmayılla Təbriz-
dəki görüşünü belə xatırlayın liİndi onun
3' yaşı
var. OrtaboyliL olduqca gözəl və mərd bir kişidir.
Saqqalmı qırxır, bığ saxlayır. Ona qız kimi vunıl-
maq olar. Solaxav olsa da bötün əm irbrdən gö-
clüdür. Oxatma məşqləri zamanı adətən musiqi
çaldınr. Rəqsi çox sevir və rəqqasələr oynarkən
ayaqlannı yerə döyərək. İsmayıla həsr olunan
mahnılar da oxuyurlar. O. hər gün ə m ir b rb oxatma
yanşlan keçiımək üçün meydana çıxır və həmişə
də günün qaliblərinə m ükafatlar verir. Bu yanşlar
vaxtı onun ş-ərəfinə çalıb-oxuyur, rəqs edirbr. Bu
sufi öz təbəələri. x ü su sib də osgərlər tərəfincən
Allah kimi sevilir və pərəstiş olunıır. Onun
əsgərlərindən bir ço.xu dövüşə yalın əlb-dəbilqə
və zirehsiz girirlər. onlar əmindı’rlər ki„ İsmayıl
onlan döyüşdən salamaı çıxaracaq“[ 17.206-207].
İ.P.Petmşevski bu söbutlan ümumiləşdirərək,
Şah İsmayılın çox gözəl portretini yaradır. О y a z ır
“ I Şah İsmayıl Xətainin şəxsiyyəti müasidəri
tərəfindən m üxtəlif cür qiymətiəndiriiirdi. Si
yasi və dini meylindən asılı olaraq, bəziləri
onun haqamda şövqlə danışır. d ig ə rb n isə ona
qatı nifrət bəsbyirdilər. Belə şəraitdə mQasirbri
tərəfindən Ismayıla qarşı qərəzsiz mönasibət
gözbm ək. b e b bir münasibətə rast gəlmək
çə'.indir. Lakin m üasirlən onun hərbi istedadımn
etiraf olunmasında yekdildiriər. Tarixçi Xondəmir
İsmayılm hərbi dühasını xüsusilə şişirdir_Şah
İsmayılın böv-ük dövlət təşkil etmək uğrunda
fəaliyyəd və mülki idarəçibri seçmək bacanğı
onun böyük siyasi xadim olduğunu g ö stərir'
[14.242].
Bicən"Tarixi-Şah İsmayıl S əfə\i“ salnaməsində
Şah İsmayılm tarixi şəxsivyəti haqqmda yazın
“O həzrət (Şah İsmayıl- T.N.) həyat və səltənəti
zamamnda rəiyyət və əlaltılarla əd ab t və şəfqətlə
rəftar edirdi. Onun qorxusundan heç kəs xalqın
üzünə zülm qapılannı aça bilmazdi. Ömrü 38
il. hakimiyyəti isə 24 il çəkdi. О h əzrət döyüş
meydanında xəncər \u ran aslana. k e f məclisində
isə incılər yağdıran buluda bənzəyindi. Səxavətinin
çoxluğundan onun nəzərində yüksək əyarlı qızıl
ilə qiymətsiz daş arasm da fərq yox idi. Ali hüm-
Qarapapaqlar, 2015, Sentyabr
,
Ms9 (97)
A zərbaycan rarixi
mət sahibi oldugundan dünyanın sərxətı belə onun
bir günlük bəxşişinə çatmazdı. Buna görə də о
şəhriyann xəzinəsi çox vaxt boş idi. CK eiməyi
çox sevərdi. Ə m r etmişdi ki, kim şir xəbərini
gətirsə, ona yəhərli a t pələng xəbərini gətirənə
isə vəhərsız at verilsin. O, həzrət elm və fəzılət
sahiblərini hərcəhətdən him ayəedirdi və çox gözəl
şeirlər yazırdı. Türkcə və farsca divanlan var... о
zamanın əksər şairləri bu şəhriyann şərafinə çoxlu
qəsidələr yazmışdır” [6J26].
Şah İsmayıl Xəıai tarixin ən sərt dönəmlərində
əqidəsinə. inamına, tarixi kökünə sadiq qüdrət
sahibi və zamanın böyük hökm darlanndan bin
olmuşdur. Sözün \ ə sənətin ucalığında mənovi
gücünə güvənərək dayanan böyük qüdrət sahibi
Şah İsmayıl Xətai həm də böyük dövləı xadimi
və qüdrətli sərk;>rdə kimi 500 ildən çoxdur ki.
öz qalibiyyətinin təntənəsi üzərində dayanaraq
gələcəyin insanlannı salamlayır.
Şah İsmayıl Xətai az yaşamasına. vaxtınm çox-
unu dövlət işlərinə sərf etməsinə baxmayaraq.
zəngin və çoxcəhətli bir irs yaratmışdır. O. həm
ənız. həm də heca xəznində, həm epik. həm də
lirik janrlarda qələmini işlətmiş. yaddaqalan,
nümunə, öm ək ola biiən əsərləri ilə Azərbaycan
ədəbiyyatmı zənginləşdirmişdir. Onun səmimi.
ürəkdən qopub gələn. zamanın qarşıya qo>duğu
tələblərə cavab kimi meydana çıxan pocziyası çox
vaxt siyası-ıctimai fəaliyyəti ilə birləşmişdir. Bu
poeziya gah qılıncla bərabər döyöş meydanlanna
getmiş. gah müdrik el agsaqqallarımn. tənqət
şeyxinin öyüdlərinə çevriimiş, gah da dünyaya
və insana məhəbbətlə dolu bir qəlbin tnrcümanı
olmuşdur. Bu poeziya qəhrəmanlığa. gözəlliyə.
mənəvi saflığa məhəbbətlə. şərə, eybəcəriiyə,
əqidəsizliyə, dönüklüyə. sədaqətsizliyə, cılıziığa
nifrətlə doludur. Bu poeziya, hər şeydən əvvəl.
шэпэч i azadlığı təsdiq edir. Dm və şəriətin mənəx i
əsarətini bu pocziya qəbul etmir.
Şah İsmayıl məğrur, azad nkirii, öz qüdrədnə
inanan bir sərkərdə. həqiqət yolundan zərrə
qədər kənara çıxmayan nəcib insan idi. O, milli
məniiyimizin qürur və şərəf tağı kimi xalqımız
qarşısında özünün tarixi missiyastm şərəflə yerinə
yelirərək Azərbaycanımıza. dövlətçilik irsimizə.
şanlı lariximizə öz adını əbədi yazdıraraq.
millətinin, dövlətinin və ana dilinin dünya
vətəndaşlığmı beş yöz il ə w ə l tasdıq etdirmişdir. O.
bunu nəyin bahasına və necə etdisə. tarix üçün elə
də böyük əhamiyyəti yoxdur. Dəyəri olan odur ki.
bu gün onun vətəndaşlıq qazandırdığı Azərbaycan
dövləti, Azərbaycan dili və Azərbaycan xalqı
vardır.
E 3 -------------------------------
'
^ ~ 1
Oarapapaqlar.
2015
,
S tn iy a b r.
( 9 )
MƏNBƏLƏR VƏ ƏDƏBIYYAT:
1. Abdullaxev M4 Bayramov Z. Azərbaycan
Safdvl dövlətinin ctnik kimliyi məsələsinə bir baxış.
// Re-şpublika qəzeti 12 dekabr 2012-ci il.
2. Anar. Şairin zəfəri. .'Şah İsmayıl Səfovi. Bakı.
1988. s. 41-58.
3. Araslı H. XV-XVI asrlər Azərbaycan ədəbiyyatı.
/M üxtəsər Azərbaycan ədəbiyvatı tarixi. Baku 1943,
s. 267-237.
4. Л7ЛгЬа\сап əd əb iy\atı tarixi. с. I. Bakı. 1960.
5. Azərbaycan tarixi. Yeddi cildda, Üçüncü cild.
Baki, 1999.
6. Əfandiyev O.Ə. Salnaməçi Bican Şah Umayıl
haqqında. 'Şah İsm a\ıl Xatai. Baku 1988, s. 17-28.
7. Əfəndiyev O.Ə. Azərbaycan S əfə\ilər d ö\ləti.
Bakı. 2007.
8. Giovanni Mariya Angiolcllonun Seyahatnam-
esi. / Seyyahlann gözüyle Snltanlar \ e Savaşlar.
Giovanni Maria Angiolello-Venedikli bir töccar ve
Vincenzo D Alessandrinin Seyahatnam eleri. Çe-
viri ve notlar Tufan Giindüz. ^editepe Y ayıne\i,
İstanbul. 2007. s.25-122.
9. “XətaişünaslıŞa töhfə**. Tərtibçi: Axund Hacı
Soltan H üse\noğlu. II kitab. Baku 1998.
10. Qurbani. Tərtibçi, ön söz. qeyd və izahların
müəlliti prof. Q .K azım o\. Baku 1990.
11. Mchdiyev R. “Şah İsma>ıl Səfəvi ali məramlı
tarixi şəxsiyyət kimi**. /Azarbaycan qəzeti 05 dekabr
2012-ci U.
12. Münsi İ.T arix-ialəm ara-yiA bbasi. Farscadan
tərcümanin. ön sözün, ^orhlərin
göstəricilərin
müollifləri AMEA-nın müxbir üzxü. Le.d, prof.
Oqtay Əfondivev, t.e.n Namiq M osalu Baku 2009.
13.
Петру шевский
И.П.
Госуларс
1
во
Азербайджана в
X X
в. /С борник статей по
истории Азербай.тжана. Выпуск 1. Баку. 1949, с.
153-213.
14. Пегруш евский И.П. Азербайджан в XVI-
XVII веке. //Сборник статей по истории Агербай-
лжана. Выпуск I. Баку, 1949. с. 225-298 .
15. Salim F. Şah Xətai va Azarbaycan sufi/m i. 7
Kaspi q.weti, 6 may 2013-cü il.
16. Sümer F. Safevi devletinin kurulu>u ve
gelişm esinde Anadolu türklerinin rolu. Ankara.
1999.
17. Ycnedikli bir tüccarın seyahatnamesi. /
Seyyahlann gözüyle Suitanlar ve Sa\aş!ar. G io\anni
Maria Angiolello-N'enedikli bir tüccar \ e M ncenzo
D'Alessandrinin Seyahatnameleri. Çeviri ve notlar
Tufan Gündüz. \e d ite p e Yaymevi, Istanbul. 2007, s.
206-207.
18. Всемирная история, т. IV. V|_ 1959.
Dostları ilə paylaş: |