238
Görünür radiostansiyanın öz qulluqçularından kim isə intiqam almaq
məqsədilə nazirə şeytanlıq etmişdi. Qızıl Ordu Petrovskini (Mahaç-Qala) azad
edib Azərbaycan sərhədlərinə yaxınlaşırdı.
Mərkəz bizə tapşırmışdı ki, üsyan vaxtı birdən hökumət Tiflisə, gürcü
menşeviklərinə müraciət edib yardım istəsə radiostansiyanı xarab edin.
Müsavatçılarla gürcü menşevikləri arasında qarşılıqlı hərbi yardım müqaviləsi
vardı.
Üsyan vaxtı Moskvadan radio ilə kömək istəməyi həyata keçirə
bilmək üçün türk radistlərini, Vəli və Əziz Xəlili Bakıdakı Mustafa Kamal
tərəfdarları olan mərkəzə aparıb başa saldılar ki, Sovet Rusiyası ilə Türkiyə
azadlıq hərəkatı rəhbərləri arasında dostluq münasibətləri var. Zaqafqaziyada
Sovet hakimiyyəti qurmağı Mustafa Kamalın başçılıq etdiyi yeni Türkiyə
hökuməti də istəyir. Kamalçıların Antantaya qarşı mübarizəsini davam
etdirmək üçün yardımı ancaq Zaqafqaziya vasitəsilə göndərmək mümkündür.
Fransız və ingilis qoşunlarını Türkiyədən ancaq bu yolla qovmaq olar.
Kamalçılar Əziz Xəlilə və Vəliyə lazımi təlimat vermişdilər.
Aprelin 26-dan 27-sinə keçən gecə radio ilə Moskvaya xəbər verməli
idik ki, Bakıda silahlı üsyan olacaq. Xahiş olunur Qızıl Ordu köməyə gəlsin.
Xəlil araq alıb, hökumət nəzarətçilərini yataqxanaya apardı. Vəli isə
Xəlili əvəz etməyə getdi; onlar bir-birinə yaman inanırdılar.
1920-ci il aprelin 27-də Azərbaycan İnqilab Komitəsi dərhal kömək
üçün radio ilə Moskvaya - V. İ. Leninə müraciət etdi. Müraciətnamədə deyilirdi
ki, Bakı proletariatı üsyan edərək Müsavat hökumətini yıxmışdır. İnqilab
Komitəsi Gəns Rusiya Sovet Respublikası hökumətinə qardaşlıq ittifaqı
bağlamağı təklif edir. Xarici və daxili əksinqilabın birləşmiş qüvvələrinə qarşı
öz gücü ilə müqavimət göstərməyə imkanı olmayan İnqilab Komitəsi kömək
üçün dərhal Qızıl Ordu hissələrinin göndərilməsini xahiş edir.
Qızıl Ordunun Qafqaz cəbhəsinin sərkərdəsi M. N. Tuxaçevskinin
əsgərləri Denikinin könüllü ağqvardiyaçı dəstələrini tar-mar edib
Zaqafqaziyaya yaxınlaşmışdı. XI Qızıl Ordu artıq Dağıstanı təmizləyib
Azərbaycan sərhədlərində idi.
Bakı proletariatı var qüvvəsilə silahlı üsyana hazırlaşırdı. Mədən və
zavodlarda, fabrik və emalatxanalarda, dəmir yolunda və donanmada, xüsusən
hərbi gəmilərdə və əsgərlər arasında əlahiddə dəstələr yaradılmışdı;
təbliğatçılar əhali arasında qızğın fəaliyyət göstərirdilər.
Milyonçular - Bakının neft sahibkarları, böyük tacirlər, sərmayə
sahibləri Novruz bayramı şənlikləri tamam olan kimi dəstələrlə vəzndən
yüngül, qiymətdən ağır var-yoxlarını götürüb Batuma, ya da Ənzəliyə
qaçırdılar. Biletin qiyməti çox baha idi. Dəmir yolu vağzalında adam əlindən
tərpənmək olmurdu. Körpülərdə basabas idi. Varlılar artıq anbarlara da
doluşurdular. Göyərtələrdə ayaq qoymağa yer yox idi.
239
Ayaq altında qalanlar da az deyildi.
Proletariat cəbhəsində sinfi həmrəylik tam qüvvəsilə özünü göstərir,
hamı silahlı üsyana hazırlaşırdı.
Hərbi İnqilab qərargahı xaricdə və daxildə lazımi yerlərlə əlaqə
yaratmışdı.
Hadisələr ildırım sürətilə bir-birini əvəz edirdi.
Hələ 1920-ci il mart ayının 15-də Zaqafqaziya zəhmətkeşləri gənc
Sovet Rusiyasına, Leninə müraciət edir.
Martın 17-də, Zaqafqaziya xalqlarının bu müraciətini alandan iki gün
sonra V. İ. Lenin Qafqaz Cəbhəsi İnqilabi hərbi şurası İ. T. Smilqaya və Q. K.
Orconikidzeyə teleqram göndərir. «Bakını almaq bizə olduqca və olduqca
zəruridir. Bütün səylərinizi buna verin...»
*
Qafqaz cəbhəsinin komandanı M. N. Tuxaçevski operativ əməliyyat
planı tərtib edir. Aprelin 25-də M. Q. Yefremov Qızıl Ordunun İnqilab
Şurasına çağırılır. Ona Bakıya hərəkət etmək əmri verilir.
Aprelin 26-da Azərbaycan Kommunist (bolşevik) Partiyasının və
RK(b)P-nin Qafqaz Ölkə Komitəsinin Bakı bürosu ilə birgə təcili iclasında
əksinqilabçı Müsavat hökumətini silahlı üsyan yolu ilə yıxmaq üçün operativ
plan tərtib edilir. Qaraşəhər və Bayıldakı gizli anbarlardan fəhlələrə silah
paylanır, Çingiz İldırım, Mirzə Davud Hüseynov, Həmid Sultanov və başqa
bolşeviklərin topladıqları silahlar proletar inqilabına xidmət edəcəkdi.
Eynilə Balaxanı, Sabunçu, Ramana, Binəqədi və sair mədənlərdə,
Ağşəhər və Qaraşəhərdəki zavodlarda, dəmir yolu deposu və emalatxanalarında
əhaliyə silah paylanır. Gəmilərdə, körpülərdə və tərsanələrdəki fəhlələrə isə
Çingiz İldırımın göstərişilə silah verilir.
Mədən və zavodlarda törədilə biləcək təxribat və yanğının qabağını
almaq məqsədiylə xüsusi silahlı gözətçilər təyin edilir.
Aprelin
26-da
Azərbaycan
Kommunist
(b)
Partiyası
MK
nümayəndələri Q. Musabəyov, H. Cəbiyev və sairələri Dağıstan - Azərbaycan
sərhədinə gəlirlər.
Aprelin 27-si səhər AK(b)P MK Müvəqqəti İnqilab Komitəsi yaradır
və Nəriman Nərimanov Komitəyə sədr seçilir.
Hərbi donanmanı üsyana hazırlamaq Çingiz İldırıma tapşırılır.
Donanmada 7 hərb gəmisi vardı. Onlara güclü toplar qoyulmuşdu.
Hərb gəmilərinin heyəti bütünlüklə kommunistlərdən və onların
tərəfində olan adamlardan ibarət idi. Aprelin 26-dan 27-nə keçən gecədə,
Çingiz İldırım gəmilərə top güllələri yollayır.
Bayılda, ən hündür yerdə uzaqvuran sahil topları qoyulmuşdu.
*
V. İ. Lenin. Əsərlərinin tam külliyyatı, 51-ci cild, səh. 191.
240
Aprelin 27-də səhər tezdən, Çingiz İldırım bir dəstə dənizçi ilə
gözlənilmədən Bakı hərbi yunker məktəbinə daxil olub, bütün kursantları
tərksilah etmişdilər. Bir az sonra fəhlələrlə bərabər birinci şəhər polis şöbəsini
tutub və hökumətin Bayıldakı silah anbarını zəbt edirlər. Limanı tutandan sonra
Bayıl həbsxanasındakı siyasi məhbusları azad edirlər. Dadaş Bünyadzadə,
Rəhim Hüseynov, Qasım İsmayılov və digər bolşeviklər həbsdən xilas olurlar.
Azərbaycan K(b)P MK-nın sərəncamı ilə Xəzər hərbi donanması əmrə
hazır idi. Bütün gəmilərdən aypara və səkkiz guşəli ulduz və üç (qırmızı, abı və
yaşıl) rəngli müsavat bayraqları çıxardılıb əvəzinə Sovet Azərbaycanının çəkic-
oraqlı, ay-ulduzlu qırmızı bayraqları sancılır.
Aprelin 27-də səhər saat 10-da Çingiz İldırımın komandası altında
limandakı hərb gəmiləri top lülələrini Parlamentin binasına tuşlamışdı.
Bakıda çox gərgin, qeyri-adi, təhlükəli vəziyyət yaranmışdı, hərbi
donanma bütünlükdə, ordunun bir hissəsi, dəmir yolu, poçt, teleqraf, radio artıq
bolşeviklərin əlində idi. Müsavat hökumətinin başçısı Nəsibbəy Yusifbəyov,
hərbiyyə naziri Mehmandarovdan soruşur: «Müsavat ordusu düşmənin
qarşısını saxlaya bilərmi?» Hərbi nazir Səmədbəy suala sualla cavab verir: «Siz
hansı düşməndən danışırsız?» - Və özü də cavab verir. - «Əgər daşnakları və
menşevikləri deyirsinizsə, buna ümid etmək olar, lakin Qızıl Ordunu nəzərdə
tutursunuzsa, bu mənasızdır, cənab baş nazir. Onlara qarşı bir an belə gücümüz
çatmaz! Biz bolşeviklərlə döyüşməyəcəyik!»
Hərbiyyə naziri Səmədbəy Mehmandarovun oğlu şahidi olduğu son
günü belə təsvir edir: «On iki yaşım var idi. Atam aprelin 27-də parlaman
iclasından qayıdıb özümüzlə aparmaq üçün anamın hazırladığı çamadanları
gördükdə dedi ki, bunları boşalt, heç yerə gedəsi deyilik. Anam: «Nə
danışırsan? Necə gedəsi deyilik? Bilmirsən ki, səni güllələyəcəklər?».
Atam cavab verdi ki, «Parlamanın son iclası qurtaranda «Hümmət»
fraksiyası lideri Əliheydər Qarayev mənə yaxınlaşıb əmin etdi ki,
«Səmədbəy, getmə, qal! Heç yerə getmə. Söz verirəm ki, başınızdan bir dənə
də tük əskik olmayacaq. Qal bizimlə işlə...».
Anam dilləndi: «Ola bilər ki, sənə heç nə eləməzlər, amma oğlunun
taleyi, gələcəyi, mənim vəziyyətim?;.» Atam qəti səslə: «Heç yerə
getməyəcəyik», dedi. Anam mızıldadı: «Axı qatar Biləcəridə gözləyir...».
Atam: «Bizsiz də gedərlər. Vətəndən ayrılmağa heç bir əsasım, haqqım
yoxdur».
Doğrudan da Biləcəridə Müsavat hökumətinin başçılarını Tiflisə
aparacaq qatar atama görə saat yarım gözləmişdi.
Aprelin 28-i səhər Hər günkü təki yuxudan qalxdıq. Çay içdik, çörək
yedik. Atam general libasını geydi, başladı maşını gözləməyə. Şoferdən xəbər
yox idi. Telefonda zəng çaldı, cavab verən olmadı. Məni göndərdi ki, get gör
241
Əşrəf niyə maşını gətirmir. De bir az tələssin, gedib nazirliyi təhvil
verməliyəm».
Qaraj indiki «Azneft» binasının arxasındakı birmərtəbəli binaların
birində idi. Müsavat hökumətinin baş nazirliyi də indiki «Azneft» binasında
yerləşirdi.
Mirbabayev o binanın yarısını hökumətə verib kirayə də almırdı.
«Getdim gördüm ki, qarajı, o ətrafda olan mülkləri silahlı adamlar
araya alıblar, heç kəsi girib çıxmağa qoymurlar. Şofer də uzaqda dayanıb.
Dedim ki, Əşrəf, atam maşını gözləyir, niyə gəlmirsən?» Silahlı adamları
göstərib dedi ki, «bunlar məni qaraja yaxın qoymurlar».
Qayıdıb əhvalatı atama xəbər verdim. Çıxdım küçə tərəfdəki eyvana.
Dor ağacında oraq-çəkic ulduzlu bayraq yellənən bir barkaz sahilə yaxınlaşırdı.
Otağa girib gördüyümü atama xəbər verdim. O dedi: «Bilirəm, məlum
məsələdir...». Anama baxıb əlavə etdi: «Gedib nazirliyi təhvil verməliyəm».
Anam mənə baxdı: «Sən də geyin, atanla get, - dedi. - Bu qarışıqlıqda,
allah bilir, nə baş verə bilər...»
Geyindim. Düşdük küçəyə, yollandıq nazirliyə. «Qafqaz-Merkuri»
körpüsünün (indiki Kukla Teatrının) qabağında adamlar əllərində Qırmızı
bayraq nümayişə çıxmışdılar. Atam general libasında onların yanından keçdi.
Heç kəs dinmədi».
«Nazirliyə (Maliyyə nazirliyi olan bina) çatanda gördük ki, tünlükdür,
çoxlu silahlı adam var. Atamı uzaqdan görəndə bir neçə nəfər yaxınlaşıb
hörmətlə görüşdülər. Sovet Azərbaycanının hərbi Dəniz İşləri komissarı Çingiz
İldırım qolundan yapışıb içəriyə aparanda, atam dönüb mənə dedi ki, get anana
çatdır ki, hər şey qaydasındadır».
Sonralar general Səmədbəy Mehmandarov Sovet hökumətinin Bakıda
açdığı hərbi məktəbdə dərs demiş, Moskvada Qızıl Ordu komandiri olmuşdur.
Vəziyyəti müzakirə etmək üçün aprelin 27-də səhər saat 10-da
parlamanın fövqəladə iclası çağırılır. Hamı toplanır. Birdən salona başda
Həmid Sultanov olmaqla üç nəfər daxil olur. Həmid Sultanov cəld addımlarla
yaxınlaşıb içində ultimatum olan zərfi parlamanın sədrinə verir.
Salonda hamı özünü itirir, hamı susur.
Parlamanın sədri ultimatumu oxuyur: «Azərbaycan İnqilab Komitəsi
parlamanı buraxıb Müsavat hökumətinin dərhal inqilabi komitəyə təslim
olmağını tələb edir!»
Səmədağa Ağamalı oğlu yerindən qalxıb bərkdən deyir: «Vəssalam!
Bazar bağlandı»
Elə bu vaxt, Çingiz İldırımın hərbi Qızıl Donanma adından Müsavat
hökumətinə və parlamana göndərdiyi ultimatumu gətirdilər.
242
Parlaman sədri ultimatum gətirənlərə müraciət edərək dedi:
«Quracağınız hökumətin siyahısını verin, məsələni fraksiyalarda müzakirə
edək!»
Həmid Sultanov Azərbaycan inqilabi komitəsinin siyahısını təqdim
edir.
Müzakirə başlandı.
Şəhərdə dövlətlilər arasına neçə gün əvvəl çaxnaşma düşmüşdü.
Dəmir yolu vağzalında, bina qarşısındakı meydanda, perronlarda adam əlindən
tərpənmək olmurdu. Dəniz qırağında da körpülərdə eyni vəziyyət idi.
Bolşeviklərə «Yardım alayı» dəstələrində şəhərdəki idarə və
dövlətlilərin imarətlərini, Bank və ticarət müəssisələrini, zəngin mağazaları
qorumaq, yanğına, soyğunçuluğa yol verməmək tapşırılmışdı.
«Təzəpir» məscidindəki «Yardım alayı» dəstəsində məşq edən
kommunist Məhərrəm Sultanov nəql edirdi ki, komandirimiz türk kommunisti
Məmməd Tahir bizi «Tacirlər» bankı, «Volqa - Kama» bankı və «Şimal bankı»
yerləşən binaların dövrəsində gözətçi qoydu və dedi: «Şurası müdafiə
məntəqəsi. Sayıq bulunun!» Çox sərt və fikirli idi, adi vaxtlardakı mülayim
rəftardan əsər-əlamət yox idi. Özü də silahlanmışdı. Danışanda səsi zəhmli,
danışıq tərzi sərt idi.
Qonşuluqdakı damı uçmuş, divarları dağılmış müsəlman teatrının
xarabalığı adamın ürəyini göynədirdi. Küçələrdə də, ətrafda da qeyri-adi bir
səs-küy, bir qarışıqlıq başlayırdı. Silahlı fəhlələrlə dolu maşınlar sürətlə
şütüyürdü... Birdən vağzal tərəfdən parovozun və yardıma gəlmiş «III
İnternasional», «Ulyantsov» zirehli qatarlarının sürəkli, qorxulu fit səsləri
ucaldı... Hərb gəmilərinin fit sədaları da onlara qoşuldu.
Aprelin hələ 27-də axşam qaranlığı düşəndə ultimatumu müzakirə
etmiş fraksiyaların qərarını parlaman sədri elan etmişdi: «Azərbaycan
parlamanı bu gündən öz fəaliyyətini dayandırır və müsavat hökuməti bütün
hakimiyyəti doktor Nəriman Nərimanovun sədrliyi altında qurulmuş
Azərbaycan inqilabi komitəsinə təslim edir».
Qaranlıq tündləşirdi. Minarələrdən ucalan azan səsləri qızıllı kilsədə
çalınan boğuq zəng səslərinə qarışırdı.
* * *
Bu yaz səhərindən qoca Şərqin qapısı, Odlar yurdu Sovet
Azərbaycanının paytaxtı, əfsanəvi, tükənməz sərvət xəzinəsi qədim Bakının
tarixində yeni - xoşbəxt bir dövr başlanır.
243
Манаф Фарадж оглы Сулейманов
ДНИ МИНУВШИЕ
(на азербайджанском языке)
Redaktorları: Ayna Hüseynova, Telman Nəzərli
Rəssamı: F. Əfəndiyev
Bədii redaktoru: B. Xananyev
Texniki redaktoru: T. Əliyeva
Korrektorları: Z. Məmmədova, B. Ayvazlı
İB 3835
Yığılmağa verilmiş 14.07.86. Çapa imzalanmış 26.01.87. FQ 18549.
Formatı 84x108
1/
32
. Mət. kağızı № 1. Jurnal qarnituru. Yüksək çap üsulu ilə.
Şərti çap vərəqi 17,43. Şərti rəngli surəti 17,75. Uçot nəşr vərəqi 18,2.
Tirajı 50.000. Sifariş 6980. Qiyməti 1 man. 30 qəp.
Azərbaycan SSR Dövlət Nəşriyyat, Poliqrafiya
və Kitab Ticarəti İşləri Komitəsi.
Xalqlar Dostluğu ordenli Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı,
Bakı - 370005, Hüsü Hacıyev küçəsi, № 4,
Azərbaycan KP MK-nın «Kommunist» nəşriyyatının mətbəəsi.
Государственный комитет Азербайджанской ССР по делам
издательств, полиграфии и книжной торговли.
Азербайджанское ордена Дружбы народов государственное
здательство «Азернешр». Баку — 370005, ул. Гуси Гаджиева, 4.
'ипография издательства «Коммунист» ЦК КП Азербайджана.
244
Bakı qalası
Bakının mənzərəsi
245
Bakının köhnə tiplərindən
Bakının köhnə tiplərindən
246
Atəşgah
Sahil küçəsi
247
Qaraşəhər
Sahildə
248
Balaxanı
Buruqda
249
KITABIN İÇİNDƏKİLƏR
BİR NEÇƏ SÖZ ................................................................................................. 3
BAKININ KÖHNƏ MƏHƏLLƏLƏRİ .............................................................. 5
VƏ TİCARƏT MƏRKƏZLƏRİ ...................................................................... 5
NEFT SƏNAYESİNİN İNKİŞAFI ................................................................. 49
QAFQAZ MÜSƏLMAN MÜƏLLİMLƏRİNİN 1-Cİ QURULTAYI ........... 104
BİRİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ ................................................................ 124
1916-1920-ci İLLƏRDƏ BAKIDA BAŞ VERƏN HADİSƏLƏR ................ 127
LƏNKƏRANDA AÇILAN BİR GÜLLƏNİN BAKIDAKI..........................135
ƏKS-SƏDALARI........................................................................................... 135
BAKI YENƏ DƏ ƏLDƏN-ƏLƏ KEÇİRDİ .................................................. 168
XƏSTƏ BİR MƏHƏLLƏNİN AZARI VƏ DƏRDLƏRİ .............................. 179
BİR NEÇƏ MƏLUMAT ................................................................................ 233
SABAHA AÇILAN PƏNCƏRƏ .................................................................... 235
Dostları ilə paylaş: |